Smiðir gæfunnar

Slíkt fólk telur sig sjálfsagt vera að standa vörð um völundarsmíð eigin gæfu; - ógæfa þess sé fólgin í því að þurfa að horfa á þá sem áttu hvorki nagla né hamar.

Það er margt skrýtið í íslensku máli, ekki síst málshættir. Einhvern tíma á barnsaldri kemst sú skoðun í hausinn á manni að málshættir séu einhvers konar speki eða nánast óvéfengjanlegur sannleikur; - einhvers konar niðurstaða margra alda reikningsdæmis við strit og streð kynslóðanna. Seinna kemst maður að því að þetta er ekki rétt. Málshættir eru sennilega ekkert merkilegri sannleikur en hver annar. Mesta áfallið er að átta sig á því að af málsháttum má lesa alls konar skoðanir og viðhorf sem maður ætlar að hljóti að hafa verið almenn, úr því "spekin" hefur lifað svona lengi, og það eru jafnvel viðhorf sem fæstir vildu gera að sínum í dag, þótt málshátturinn sé enn við lýði. Þegar upp er staðið eru málshættir kannski ekkert annað en opinberun á því samfélagi sem þeir eru sprottnir úr, samfélagi sem stundum virðist ekkert hafa að leiðarljósi annað en málshátt: Flýtur meðan ekki sekkur. En það er annar málsháttur sem viðhorf dagsins beinist að: Hver er sinnar gæfu smiður. Þetta þýðir, að hver og einn sé höfundur eigin velgengni; hver og einn ráði eigin örlögum. Hverjum datt þetta eiginlega í hug? Við nánari athugun kemur í ljós að í íslensku máli eru til þónokkrir málshættir um gæfuna, en merking flestra þeirra er sú að manneskjan sé einmitt ekki einráð um örlög sín. Enginn gefur sér gæfuna sjálfur er einn margra málshátta þessarar merkingar. En merkilegt er það, að þessir málshættir skuli sjaldan heyrast, en hinn, hver er sinnar gæfu smiður, skuli lifa góðu lífi í dag í máli fólks. Ég er viss um að í dag telja Íslendingar sig upplýsta og menntaða þjóð; þeir telja sig í það minnsta hamingjusama. En samt er víða stutt í fordóma og sinnuleysi gagnvart þeim sem eru svo ólánssamir að hafa ekki getað orðið sinnar gæfu smiðir. Ég velti því fyrir mér hvort slík viðhorf geti verið svo djúpstæð að þau standi jafnvel á svo gömlum merg sem málshátturinn er sprottinn úr. Hvar mótast viðhorf okkar? Hvar tekur upplýsingin við af fáfræði og fordómum? Hvenær hættum við að segja: Hver er sinnar gæfu smiður, eins og það sé nýuppgötvuð viska?

Tilvist sjúkdóma er einfaldasta svarið við títtnefndum málshætti. Þeir sem þá fá eiga það á hættu að missa stjórn á örlögum sínum. Utanaðkomandi og algjörlega óviðráðanlegar aðstæður setja strik í lífsreikninginn og gæfusmiðinn vantar nagla. Flestir njóta þess þó að við búum við ágætt atlæti í heilsugæslumálum og oft er hægt að hjálpa fólki við að komast á réttan kjöl. En það er ekki alltaf. Sumir deyja, og svo eru það aðrir sem eru veikir, en þeim er ekki sinnt sem skyldi. Þeir sem fá geðsjúkdóma eru öðrum fremur í hættu, vegna þess að þeim er ekki alltaf sjálfrátt og þeir eru jafnvel ekki færir um að leita sér hjálpar. Það sem verra er það að þau úrræði sem þarf til að hjálpa því fólki eru ekki alltaf til staðar. Fárveikt fólk hrekst um samfélagið bjargarlaust án þess að það þyki tiltökumál, meðan ekkert skelfilegt gerist. Flýtur meðan ekki sekkur. Þó sökkva skipin enn í dag.

Allra verst er þó hve samfélagið er fljótt til hræsni, þótt vafalaust myndu engir játa á sig aðspurðir þá skömm að vera haldnir fordómum. Á síðustu árum hafa komið upp að minnsta kosti þrjú tilfelli sem ég man eftir í fljótu bragði, þar sem íbúar í húsum og jafnvel heilum hverfum hafa tekið sig saman um að mótmæla því að geðsjúkir fengju að setjast þar að. Slíkt fólk telur sig sjálfsagt vera að standa vörð um völundarsmíð eigin gæfu; ógæfa þess sé fólgin í því að þurfa að horfa á þá sem áttu hvorki nagla né hamar. Viðhorf af þessum toga leynast víðar. Enn heyrast raddir um að samkynhneigðir eigi að hrista af sér vitleysuna; - naglhreinsa af sér "ógæfuna", jafnvel á opinberum vettvangi. Það er óskiljanlegt að Alþingi Íslendinga skuli ekki hafa treyst sér til þess að samþykkja það að samkynhneigðir fengju að ættleiða börn svokallaðri frumættleiðingu. Hví mega þeir ekki smíða sér þá gæfu sem þeir eiga þó alltént efnivið í?...Þeir teljast jú hæfir til að ala upp sín eigin börn.

Fátækt er nú sögð landlæg á Íslandi og í hverri viku heyrum við fréttir af neyð fólks sem leitar til hjálparstofnana eftir hjálp með sárustu nauðþurftir. Þarf þetta að vera svona?

Hver er sinnar gæfu smiður, segjum við og lítum undan meðan allsendis allslaus börn hrúgast upp á götum fjarlægra stórborga. Hvaða gæfusmíðar bíða þeirra? Við vonum líka að þessi árans stríð öll fari nú að líða hjá svo við þurfum ekki að horfa upp á grátandi konur í rykmettuðum rústum eigin gæfu.

Einhvers staðar hefur okkur orðið á, og einhvers staðar höfum við misst sjónar á því að gæfan er engum vís. Við höfum það hins vegar í hendi okkar að standa þannig að málum að þeir sem standa höllum fæti geti notið þeirrar gæfu að þeim sé rétt hjálparhönd. Það yrði um leið gæfa okkar hinna. Við höfum kannski ekki öll ráð stóra heimsins í okkar höndum. En hér í okkar litla landi þarf það að vera metnaður okkar allra að allir fái að njóta síns besta. Frelsi einstaklingsins til að njóta mannsæmandi lífs, hlýtur að vera sameiginlegt markmið og ábyrgð allra um leið. Stundum óttast ég þó að vilji fyrir því sé ekki nægur, og hræðist það að skilningur á því sé dvínandi. Um það vitnar sá veruleiki að margir þeir sem raunverulega eru hjálpar þurfi skuli komast í þrot áður en gæfuþjóðin hamingjusama áttar sig á því.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 8. maí, 2002.