Vinir í veruleikanum

Það virtist unglingnum fullkomlega eðlilegt og sjálfsagt að Phoebe Buffay ætti heima með öðrum stórmennum sögunnar.

Unglingurinn á heimili mínu stóð frammi fyrir þeim vanda um daginn, að eiga að skrifa ritgerð í íslensku. Ritgerðin átti að vera um fræga persónu. Það var farið að líða óþægilega nærri skiladegi þegar enn var ekki búið að ákveða um hvaða persónu skyldi skrifað. Hún var búin að lesa sjálfsævisögu Chaplins með það fyrir augum að skrifa um hann, en einhvern veginn var hún ekki nógu spennt fyrir viðfangsefninu og fannst ævi meistarans allt of stórbrotin til að koma henni á blað í 400-800 orðum. Það kom að því að móðirin reyndi að leggja barninu lið með því að stinga upp á sögufrægum persónum. Minnug þeirra stórmenna er voru sjálfgefin í ritgerðasmíðar af þessu tagi á hennar unglingsárum stakk hún upp á fjölda manna og kvenna, allt frá Búdda til Jóns Sigurðssonar. Ekkert virtist höfða það vel til unglingsins að hann yrði spenntur, ekki einu sinni Mozart, en þó voru til um hann nokkrar gagnlegar heimildir á heimilinu og meir að segja á íslensku. Á endanum varð niðurstaðan sú að skrifað yrði um Phoebe Buffay! Mér þótti þetta val í fyrstu skrýtið, en svolítið skemmtilegt, en rankaði svo við mér í þungum þönkum um það hvað tímarnir hafa breyst. Phoebe Buffay er persóna í sjónvarpsþáttaröðinni Vinum. Þetta er góð og stórskemmtileg stelpa sem hefur upplifað sitt af hverju í lífi sínu í stórborginni New York. Phoebe og vinir hennar allir hafa verið heimilisvinir okkar allt frá fyrstu kynnum, hún er bæði mikill karakter og orðheppin í meira lagi. Það virtist unglingnum fullkomlega eðlilegt og sjálfsagt að Phoebe Buffay ætti heima með öðrum stórmennum sögunnar. Það fór þó um mig undarlegur tregi; hvað með Jón Sigurðsson, Bríeti Bjarnhéðinsdóttur, Guðríði Símonardóttur og Jörund Hundadagakonung? Hvers er minning þeirra megnug í nútímanum? Það var mér líka undrunarefni að skálduð persóna skyldi vera sett á sama stall og alvöru hetjur lifandi og dauðar. Það segir sína sögu um þá tíma sem við lifum.

Þetta atvik hefur einnig orðið til þess að vekja mig til umhugsunar um það hvaða augum börn og unglingar líta raunveruleikann, og skilin milli hans og þess sem er skáldað. Hvaða augum líta börnin okkar til dæmis hörmungarfréttir frá stríðsátökum í Palestínu sem þau upplifa gegnum sama sjónvarp og hefur skapað Phoebe Buffay? Gera þau sér grein fyrir mörkunum?

Þessu getur orðið erfitt að svara. Vissulega má reikna með því að flestir fjórtán ára krakkar þekki vel þessi skil, en reyndin er nú samt sú að hinn skáldaði veruleiki, sem þau horfast í augu við daglega í gegnum fjölmiðla, bíó og upplýsingamiðla, stendur þeim á margan hátt nær en hinn sanni, og ugglaust eru áhrif hans ekki síður mikil en þess sem gerist í alvörunni. Þáttaröðin um Vini er græskulaust gaman og vissulega vel gert, þótt margt megi að henni finna, eins og það að Vinirnir skuli nánast aldrei þurfa að hafa samskipti við fólk af öðrum kynþætti en þeim hvíta. En kynslóðin sem á Vini að sínum einkavinum, þekkir Malcolm í miðjunni jafnvel og bekkjarsystkin sín og prísar sig sæla að eiga ekki Frasier að pabba, verður ekki eins og þær sem á undan fara.

Ég spyr mig hvaða vegarnesti þessi kynslóð fer með út í lífið. Það sem mestan ugg vekur, er það hversu einlit og einhliða sú unglingamenning er sem þau alast upp við. Amerískir sjónvarpsþættir eru fyrirferðarmiklir á öllum sjónvarpsstöðvum, Ríkisútvarpinu ekki síður en þeim einkareknu. Hvaða möguleika á barnið mitt á því að kynnast einhverju öðru? Fá, ef satt skal segja. Það má að vísu af og til sjá enska og ástralska sjónvarpsþætti sem höfða til unglinga, en varla eru það mikil frávik frá því flóði sem hingað berst frá Ameríku. Ég óttast það að íslenskir krakkar eigi það á hættu að verða jafneinsýnir og einsleitir og þeir amerísku krakkar sem þau eiga að vinum gegnum fjölmiðla. Hvernig getur annað orðið ef þau fá ekki tækifæri til að kynnast öðru? Ætla mætti að hvergi væri búið til afþreyingarefni fyrir krakka annars staðar en í Ameríku. Við vitum þó betur og hvílíkur hvalreki að fá af og til myndir eins og Fucking Åmål, þar sem fjallað var um líf unglingsstúlkna af miklu raunsæi, en um leið á auðskilinn hátt sem höfðaði sterkt til krakka. Þar fundu krakkar platraunveruleika sem þau gátu samsamað sig við og krakka sem líktust þeim. En þetta gerist því miður allt of sjaldan. Amerísk beib og ofurtöffarar lifa í veröld þar sem ekki er talað um tilfinningar sem geta stundum verið sárar og erfiðar. Þar eru krakkar ekki að takast á við spurningar sem blasa við í lífi raunverulegra unglinga. Malcolm í miðið er svo erfiður foreldrum sínum af því að hann er svo ofboðslega gáfaður! Það er hans byrði. Phoebe Buffay er munaðarlaus og ólst upp á götunni, en annars gengur henni allt í haginn - hún er líka bæði svo sæt og fyndin. Krakkarnir í Two Guys and a Girl eru yfirborðsleg og vandamál þeirra svo fáfengileg að venjulegt fólk hlýtur að spyrja sig hvernig það sé hægt að gera þætti um fólk sem er svo fullkomið. Heillanornirnar eru að vísu munaðarlausar, en þær eru bæði svo sætar og fínar og eiga sæta kærasta og eru ofan á allt göldróttar, að auðvitað gengur þeim allt í haginn. Allt er svo skínandi fínt, ljómandi gott, dæmalaust auðvelt og svo ofboðslega skemmtilegt, að það er kannski ekki að undra þrátt fyrir allt að venjulegir íslenskir krakkar vilji gangast þessum heimi á hönd.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 10. apríl, 2002.