Gleðilegt ár

Kæru vinir nær og fjær, bestu óskir um gleðilegt ár, með hjartans þökk fyrir allt gamalt og gott.

 

Ég heyrði einhvern tala um það í gær að við værum að "skilja árið eftir" - svona eins og árið 2006 yrði alltaf þarna einhvers staðar, en að við færðum okkur yfir á nýtt ár.  Ég hef gaman af tímapælingum, og fíla þessa hugsun vel.  Alltént var árið 2006 sennilega það besta í mínu lífi; einstaklega viðburðaríkt og skemmtilegt. Það sem stendur uppúr, er að hafa "eignast" Naxos.  Þriggja mánaða vist í þeirri paradís var ævintýri sem seint verður toppað.  Stefni að sjálfsögðu þangað aftur eins fljótt og hægt er.  Það er líka frábært að sjá ungann sinn taka út þroska og öðlast sjálfstæði.  Því fylgir ákveðin öryggistilfinning.  Mínir nánustu voru líka að taka út "þroska" og breytingar á ýmsum sviðum - allt í góðum gír.  Getur maður beðið um betri tíð og fleiri blóm í haga?  Ja, maður gerir það nú sennilega, en í hugarfylgsnunum býr nú samt líka sú vissa að ekkert er gefið í þessu lífi, og skynsamlegra að stilla væntingum í hóf. Maður getur þó alltaf sett fókusinn á að skána eitthvað sjálf. Það eru nú svosem engar heitstrengingar - bara áætlun sem mér finnst að allir eigi að hafa í rassvasanum hversdags. 

Kristinn og Heiðinn skulið þið heita

Ég er sannfærð um, að með því að gefa opinberri nefnd vald til að úrskurða um nöfn á þeim grunni hvað gæti hugsanlega valdið einhverjum ama, séu grundvallarmannréttindi brotin.

Þar er ok sá staðr er Glitnir heitir ok eru veggir hans ok stoðir allar ok stólpar af rauðu gulli, en þak hans af silfri."

Manni verður það stundum á að verða þvers án þess að ástæða sé til - gefa sér niðurstöður fyrirfram af fyrri reynslu - niðurstöður sem engin rök reynast svo fyrir. Þannig var það, þegar búið var að rífa niður Íslandsbankamerkið af byggingum bankans úti um alla borg, og spurðist að bankinn hygðist breyta um nafn að það fyrsta sem mér datt í hug var að nú væri einhver fjárans grúpp að fæðast - eitthvert dæmigert íslenskt minnimáttarfyrirbæri, sem þyrði ekki að standa stolt með sínu nafni. Ég get því ekki annað en dáðst að hugrekki Íslandsbankafólks fyrir að þora að láta fyrirtækið bera fallegt íslenskt nafn sem á sér rætur í norrænni goðafræði og langa sögu. Glitnir var bústaður Forseta, framan við Ásgarð, en Forseti miðlaði málum þeirra er deildu. Engir komu ósáttir frá heimsókn sinni í Glitni og hjá Forseta réð réttsýni í allra garð. Lýsingin á Glitni hér að ofan og lesa má í Gylfaginningu ætti að hæfa fyrirtæki sem víxlar með gull og silfur í formi peninga, og vissulega verður það freistandi að kalla bankastjórann sem vildi ekki láta kalla sig bankastjóra, Bjarna Ármannsson, Forseta hér eftir.

Nafngiftinni Glitni fylgir reisn sem er til fyrirmyndar, en þá reisn vantar sorglega í nafngjöfum íslenskra stórfyrirtækja í dag. Af einhverjum óskiljanlegum heimóttarskap er komið í tísku að taka upp alþjóðleg nöfn - Icelandair, til dæmis - er orð sem maður nennir varla að taka sér í munn, það er svo hallærislegt, þegar maður getur sagt Flugleiðir. Rök Bjarna Ármannssonar fyrir nafnbreytingunni sem hann setti fram í Kastljósi á sunnudagskvöld, snerust um það að auðvelt yrði fyrir útlenda viðskiptavini að bera nafnið fram, og eru vissulega réttmæt. Auðveldasta leiðin hefði eflaust verið að taka upp útlent nafn og láta okkur Íslendingsræflana klæmast á því eins og Flugleiðir gera, til þess að misbjóða ekki aumingja útlendingunum. Þeim mun meiri ástæða er til að hrósa Glitni fyrir nafnið.

Ég er ekki frá því að það ætti að breyta hlutverki mannanafnanefndar. Í stað þess að vera úrskurðarvald um hvað fólk "má" heita, ætti nefndin að vera til ráðgjafar um val á nöfnum - ekki bara á fólk, heldur líka - og kannski ekki síður, á fyrirtæki. Mér sýnist ekki veita af í þeirri grein. Enn bendi ég þó á nafn Betrunarhússins sem eins besta nafns á íslensku fyrirtæki. Betrunarhúsið er líkamsræktarstöð - nafnið svo fullkomlega við hæfi, og með sterk tengsl við sögu og hefð. Hvaða snillingur átti hugmyndina að þessari nafngift?

Nöfn fólks hafa svo miklu tilfinningalegra gildi fyrir þá sem gefa það og þá sem bera það en nöfn fyrirtækja - og ástæðurnar fyrir sérkennilegum mannanöfnum geta verið margar. Allir eiga ættingja með skrýtin nöfn, eða bera þau jafnvel sjálfir. Ég hef verið að velta fyrir mér nafninu Satanía, sem fékk ekki náð fyrir augum mannanafnanefndar. Mannanafnanefnd styðst við fimm atriði í úrskurði um nöfn. 1. Þau þurfa að geta tekið íslenskri eignarfallsendingu eða hafa unnið sér hefð í íslensku máli. 2. Þau mega ekki brjóta í bág við íslenskt málkerfi. 3. Þau skulu rituð í samræmi við íslenskar ritvenjur nema hefð sé fyrir öðrum rithætti þess. 4. Þau mega ekki vera þannig að þau geti orðið þeim sem bera þau til ama. 5. Stúlku má aðeins gefa kvenmannsnafn og dreng aðeins karlmannsnafn. Þessar kröfur ætti nafnið Satanía allar að standast, en mig grunar - án þess að muna fyrir víst, að nafninu hafi verið hafnað á forsendu fjórða liðarins: að talið hafi verið að nafnið gæti orðið barninu sem átti að bera það, til ama. Ég er sannfærð um, að með því að gefa opinberri nefnd vald til að úrskurða um nöfn á þeim grunni hvað gæti hugsanlega valdið einhverjum ama, séu grundvallarmannréttindi brotin. Hvernig í ósköpunum á þetta fólk að vera þess umkomið að meta slíka hluti. Fjöldi fólks ber nöfn sem vísast er að einhverjum þætti ami af að bera. Hrappur og Ljótur eru prýðileg nöfn, en hafa neikvæða merkingu í hugum margra, jafnvel þótt ljótur geti líka þýtt bjartur. Yrði karlmannsnafninu Heiðinn hafnað, þótt Kristinn sé leyft? Ekki er víst að aðstandendur Sataníu séu kristnir. Varla er það kvenmyndin af Satan sem vefst fyrir nefndinni, þegar Erlar, Liljar, Annar og Fjólar eru allt gjaldgeng karlmannsnöfn.

Oftar en ekki finnst manni mannanafnanefnd á hálum ís í úrskurði sínum um nöfn sem engin ástæða ætti að vera til að hafna af málfræðilegum ástæðum eða á grundvelli íslensks ritháttar. Nýtt dæmi er Engifer. Hvað er það öðru vísi en Kristófer? Er það kryddjurtin sem fer fyrir brjóstið á mannanafnanefnd? Þarf jurtin að vera falleg, eins og sóley, til að megi nota hana sem mannsnafn? Varla snýst það um hvort plantan er æt, því bæði Hvönn og Fífill eru leyfileg mannanöfn.

Starfræksla mannanafnanefndar í núverandi mynd er á villigötum og reglur þær sem farið er eftir gætu vel stangast á við mannréttindaákvæði stjórnarskrár. Það yrði farsælla ef hún fengi það hlutverk að aðstoða fólk og fyrirtæki, gefa ráð, og sýna frumkvæði og hugmyndaauðgi í nýnefnum í stað þess að úrskurða um nöfn á afar hæpnum grunni.

Bergþóra Jónsdóttir ([e-mail])

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 14. mars, 2006.

Kynveran Solla

Telpan er gerð að konu, og glatar þar með æsku sinni, og konan er gerð að glyðru og tapar þar með frelsi sínu til að vera sú kynvera sem hún sjálf kýs.

Umræða um kynferðislegt ofbeldi gegn börnum hefur verið talsverð að undanförnu. Auglýsingaherferð Blátt áfram og Ungmennafélags Íslands hefur vakið athygli og umtal, og síðasti Kompássþáttur á fréttastöðinni NFS hefur vakið fólk til umhugsunar.

Í auglýsingunum sjást krakkar lýsa skoðunum sínum á því hvað fullorðið fólk má ekki gera við þá. Þær eru nokkuð áhrifamiklar.

Í Kompási var hins vegar sett upp gildra á einkamálavef, þar sem þrettán ára stúlka kynnti sig og óskaði eftir kynnum við karlmenn. Það stóð heima, að tugir karlmanna settu sig í samband við stúlkuna, þótt ungur aldur hennar dyldist engum. Leikurinn var spunninn áfram og kom í ljós að fjórir karlmenn sem ákveðið var að halda sambandi við, fyrir hönd stúlkunnar, voru meir en fúsir að hitta hana til ástarfunda, þótt hún ítrekaði í samtölum sínum við þá, að hún væri aðeins þrettán ára.

Það þarf ekki að orðlengja þá sögu, svo sorgleg sem hún er.

Í þættinum kom fram að 17 prósent íslenskra barna, fimmta hver stúlka og tíundi hver drengur verða fyrir kynferðislegri misbeitingu fyrir 18 ára aldur. Ekki kom fram hvers vegna tvöfalt fleiri stúlkubörn lenda í slíkum háska, en það er rannsóknarefni út af fyrir sig. Aðeins þrjú prósent tilfella eru kærð til lögreglu, en ekki kom fram í þættinum hve margar kærur leiða til formlegrar ákæru dóms. Það er sorgleg staðreynd að þær eru allt of fáar.

Þau vöktu sérstaka athygli mína í Kompássþættinum, orð sem höfð voru eftir fyrrverandi yfirlækni á neyðarmóttöku vegna nauðgana. Hann sagði að hefðbundið siðgæði og gildi í uppeldi barna ættu undir högg að sækja gagnvart tísku sem væri mjög ágeng og nærgöngul og reyndi að breyta börnum í kynverur áður en þau verða fullþroska.

Þessi ummæli læknisins ríma fullkomlega við frábæra grein eftir Ágústu Johnson sem birtist hér í blaðinu 17. febrúar. Þar talar Ágústa um brenglaða staðalímynd stúlkna og kvenna, og segir hennar gæta allt niður í 7-8 ára aldur.

Ágústa segir: "Hið eftirsótta útlit ungra kvenna snýst ekki aðeins um það að verða ofurmjóar, heldur einnig um það að vera sem mest kynæsandi! Sýna allar línur, brjóstin hálfber, g-strengurinn upp úr, ber magi með gat í nafla o.s.frv." Hún sakar fyrirmyndirnar, þann litla hluta kvenna heims sem lifa og hrærast í heimi tískunnar, um að vera ekki aðeins vondar fyrirmyndir, heldur óraunhæfar. Ágústa spyr hvort foreldrar hafi brugðist í uppeldinu, og hvort almennur skortur sé á sjálfsvirðingu hjá ungum stúlkum í dag.

Ég held að hvort tveggja geti verið rétt, en myndi seint treysta mér til að draga ungar stúlkur einar til ábyrgðar á því sem kann að virðast skortur á sjálfsvirðingu. Meinið er að mínu mati dýpra og rótgrónara en svo.

Það er staðreynd, að í verslunum í Reykjavík, fást nærföt á litlar telpur sem líta út eins og nærföt fullorðinna kvenna. Ullarbolur, bómullarbolur utanyfir og vænar bómullarnærbuxur, eru ekki tíska dagsins í dag fyrir stúlkur, heldur haldlitlar hýjalínsdulur: g-strengur og uppstoppaður brjóstahaldari. Þannig lítur barnið auðvitað út eins og fulltíða kona - með barm þótt enginn vísir að barmi sé fyrir. Og merkilegt nokk, þetta virðist seljast. Eru það ömmur og afar sem kaupa slíkan klæðnað á barnabörnin - eða eru það foreldrar? Varla eru það börnin sjálf. Það er líka staðreynd að í verslunum hér hafa sést flíkur á telpur með áprentunum á borð við: prostitute in training og kiss my ass.

Slík klámvæðing gerir út á konulíkamann - gerir hann að markaðsvöru. Ekki bara með því að hann sé beinlínis sjálfur markaður fyrir milljarðabisness útlitsdýrkunarinnar sem Ágústa nefndi, heldur er hann sjálfur söluvara. Kynþokki er söluvara.

Telpan er gerð að konu, og glatar þar með æsku sinni, og konan er gerð að glyðru og tapar þar með frelsi sínu til að vera sú kynvera sem hún sjálf kýs. Það fallegasta, eðlilegasta og besta í samlífi fólks, kynlífið, er dregið niður í fúlan peningapytt og markaðsmykjuhaug. Og dapurlegt er að við erum að verða ónæm fyrir ósköpunum.

Það er ömurleg staðreynd að Ríkisútvarpið, í eigu okkar allra, og með þátttöku okkar allra, skuli enn ýta undir klámvæðinguna og styrkja hana í sessi, með því að velja árlega kynþokkafyllsta fólk landsins. Allir eru á framboðslistanum, hvort sem þeim líkar betur eða verr. Í fyrra varð fjaðrafok vegna þess að sú sem hlaut titilinn kynþokkafyllsta konan, kærði sig ekkert sérstaklega um að verða þessa tvíræða heiðurs aðnjótandi. Í verðlaun voru hjálpartæki ástarlífsins og fleira.

Enn var þessi keppni haldin á dögunum, og kom sjálfsagt engum á óvart að leikritið Silvía Nótt skyldi sigra. Ber það ekki merki um firrt veruleikaskyn okkar í ljósi þess að Ágústa Eva Erlendsdóttir skyldi svo hreppa fjórða sætið. Ef ekki þá er það örugglega til marks um algeran sofandahátt okkar og andvaraleysi - eða á ég kannski bara að kalla það okkar eigin samsekt, að Solla stirða - ímynd heilbrigðrar og góðrar telpu skyldi valin í áttunda sæti í þessu fáránlega vali, sem er útvarpinu til skammar. Hvaða brenglun er hér í gangi? Hafi það verið börn sem kusu Sollu kynþokkafyllstu konuna er það í sjálfu sér hryllingsfrétt. Hafi fullorðnir gert það, finnst mér þeir ekkert betri en karlarnir fjórir í Kompási.

Bergþóra Jónsdóttir ([e-mail])

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 24. febrúar 2006.

Silvía Sökksess

Munurinn á framtíðarhópi Viðskiptaráðs og Silvíu Nótt er sá, að meðan hún er satt leikrit er hann lygilegur raunveruleiki - og það er grundvallaratriði.

Ha - getur verið að Silvía Nótt fari í taugarnar á ykkur? Það eina sem ég fíla ekki við Silvíu Nótt eru þeir sem fíla hana ekki. Silvía Nótt er ógeðslega fræg, rosalega talenteruð, og innst í hjartarótum er ég ofboðslega hamingjusöm yfir því að hún skuli hafa fæðst, OG vera Íslendingur: Silvía Nótt á eftir að bösta Eurovision, svo ógeðslega flott með Homma og Nammi upp á arminn; - hún ER Eurovision, hún er við, hún er hugsun okkar, hún er talsmáti okkar, hún er lífsviðhorf okkar, hún er kjarni þess að vera Íslendingur, hún er slöttið og fjallkonan - og hún mun sigra!

Annars get ég sagt ykkur í trúnaði að það er eitt sem ég hef mikla minnimáttarkennd yfir gagnvart Silvíu Nótt. Meðan ég engist um í vel innrættu samviskubiti yfir því hvað ég er farin að slangra og sletta ógeðslega mikið - á ensku, og tala almennt asnalega þegar ég er ekki sérstaklega að vanda mig - þá stendur hún keik, hrein og bein og fullkomlega einlæg, talar eins og henni sýnist og brúkar þann munn sem henni er gefinn. Hún er búin að sjá ljósið! Og þið hneykslist? Óþarfi, - segi ég, því senn líður að því að vel innrættum samviskuþrautum mínum linni, og við Silvía Nótt verðum sem síamstvíburar í hispurslausum talsmáta þar sem slangur og slettur fá ekki bara að njóta sín, heldur öðlast viðurkenningu. Framtíðarhópur Viðskiptaráðs Íslands vill bæta enskukunnáttu mína - og telur brýnt að ég verði jafnvíg á bæði málin. "Hvert í logandi" - hvað? ...þegar "what the fuck" hljómar miklu betur, að ekki sé talað um hagræðinguna sem næst með sparnaði á stöfum og atkvæðum. Hingað og ekki lengra, og afsakið orðbragðið.

Snilld Silvíu Nætur felst í því hvað hún er tær mynd af íslensku þjóðinni. Hún sér í gegnum okkur; er löngu búin að átta sig á að Eurovision er vettvangurinn fyrir hana, - einmitt vegna þess að þar er veruleikinn marflatur, geldur, steindauður, - og enskur! Þar eru engar víddir, engin sérkenni, ekkert sem gæti storkað einsleitninni - nema einmitt hún. Silvía Nótt er perla sannleikans, meðan allt annað er skrum.

Framtíðarhóp Viðskiptaráðs dreymir stóra drauma um frægð og frama, eins og Silvíu Nótt; - dreymir um að íslenska þjóðin verði eins og aðrar þjóðir, - aðrar merkilegar þjóðir, þjóðirnar sem hafa eitthvað að segja, þjóðirnar sem hafa völdin. Þær tala líka ensku. En munurinn á framtíðarhópi Viðskiptaráðs og Silvíu Nótt er sá, að meðan hún er satt leikrit er hann lygilegur raunveruleiki - og það er grundvallaratriði. Þess vegna er Silvía Nótt sökksess, en framtíðarhópurinn ekki.

Hópurinn segir í skýrslu sinni að tvímælalaust eigi að færa enskukennsluna niður í yngstu bekki grunnskólans þegar börnin séu móttækilegust fyrir málörvun, og að sjálfsagt sé að árið 2015 verði ákveðnar námsgreinar í grunn- og framhaldsskólum kenndar á ensku. Og hvað er í húfi ef við gerum þetta ekki? Við gætum ekki notið okkar í alþjóðlegum viðskiptum og samskiptum!

Og bitte nú!

Satt að segja hef ég staðið í þeirri trú að Íslendingar væru þegar þjóða bestir í ensku, - fyrir utan þær sem hafa hana að móðurmáli. Svíar eru kannski betri - ég veit ekki. Hvers konar heimsyfirráð eru það eiginlega sem framtíðarhópurinn sér fyrir sér fyrir okkar hönd? Og hefur einhverjum þótt viðskiptavit Íslendinga í útlöndum naumt skorið? Er þetta ekki þjóðin sem hefur selt útlendingum fisk frá því hún man eftir öðru en mold og töðu, og staðið sig vel í því? Eru Íslendingar ekki að kaupa upp bæði Lundúnir og Kaupmannahöfn? Eigum við ekki banka og verksmiðjur í Austur-Evrópu? Það eru hversdagsfréttir að heyra af landvinningum þjóðarinnar erlendis og ekkert sem bendir til þess að henni séu neinar hömlur settar fyrir kunnáttuleysi í ensku, - þvert á móti. Okkur skortir ekkert þegar að enskunni kemur. Þar erum við seif.

En ég spyr á móti hverslags þröngsýni og hugmyndafátækt það sé hjá framtíðarhópi Viðskiptaráðs að ætla okkur bara að geta talað við enskumælandi fólk, - úr því að á annað borð er verið að sigra heiminn. Varla er það eina fólkið sem stundar "viðskipti og samskipti".

Ég ætla að leggja það til að hverjum og einum skóla í landinu verði skylt að kenna nemendum sínum eitt "framandi" tungumál. Enskukunnátta hefur ekki bjargað þjóðum heims frá stríðum og volæði, og nær að leggja sig eftir tungumálum sem hugsanlega geta bætt samskipti okkar við aðra heimshluta. Hvernig væri ef Rimaskóli yrði úrdú-skólinn, Vesturbæjarskóli yrði portúgölsku-skólinn, Fellaskóli yrði marathi-skólinn, Laugarbakkaskóli yrði quechuaskólinn, Glerárskóli yrði arabískuskólinn, Hvassaleitisskóli yrði japönskuskólinn... þá fyrst færum við að tala bissness - ekki satt? Og bara svo þið vitið það, þá tala 80 milljónir manna marathi, og væri nú virkilega gaman að heyra hvað það fólk hefði að segja af sínum högum - að ég tali nú ekki um að gera við það bissness.

Og svona í framhjáhlaupi í lokin langar mig að nefna það, að það væri líka fínt ef við héldum áfram að tala íslensku. Ég kann hana nefnilega þokkalega. Mér finnst þó ekki nóg, að "mikilvægt sé að slá hvergi af kröfunni um að "viðhalda" íslenskri tungu, eins og það var orðað í fréttinni um skýrslu framtíðarhópsins - viðhald hljómar eins og ill nauðsyn. Íslenskuna á að nota sem skapandi verkfæri orðs og æðis. Silvía Nótt skilur sannleikann í því.

Bergþóra Jónsdóttir ([e-mail])

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 10. febrúar, 2006.

Kirkja og kynhneigð

Kirkjan ætti að vera þakklát fyrir að enn skuli vera til fólk sem telur það skipta máli fyrir sig að persónulegir sáttmálar þess í millum skuli helgaðir trúnni.

Í mínum huga er trú eitthvað sem hver og ein manne sk ja á við sitt eigið sjálf. Trú er persónuleg afstaða einstaklingsins til lífsins, heimspeki, siða, hugmynda um tilveruna og hlutverk manneskjunnar í henni. Trú byggist á vilja manneskjunnar til að gangast undir ákveðna hugmynd sem henni er að skapi og samrýmist viðhorfum hennar til lífsins. Í hugtakinu trúfrelsi felst það að hver og einn eigi rétt á því að fylgja þeirri trú sem hann aðhyllist - eða ekki. Manneskjan hlýtur því að eiga jafnan rétt til þess að vera trúlaus, telji hún sig ekki hafa þörfina fyrir að aðhyllast ákveðinn sið.

En mannfólkið er misjafnt - sem betur fer. Við erum ekki öll eins, og sumir lofa einmitt guð sinn fyrir fjölbreytileika sköpunarverksins. En burtséð frá hugmyndum okkar um sköpunarverkið og höfund þess, er staðreyndin sú að við erum mismunandi í öllu tilliti - líkamlega, andlega, félagslega, hugmyndalega, útlitslega, hvort sem það er "af völdum sköpunarverksins" eða af öðrum ástæðum. Vilji er til þess í samfélaginu að sú grundvallarhugmynd sé virt að allir einstaklingar séu jafnréttháir án tillits þess sem greinir þá að. Sumir eru trúaðir, sumir eru samkynhneigðir, sumir hvort tveggja. Trúfrelsi tryggir að sá trúaði hafi rétt á því að rækta sína trú skv. 63. grein stjórnarskrárinnar, og 65. grein stjórnarskrárinnar á að tryggja að þeim gagnkynhneigða sé ekki mismunað á grundvelli kynhneigðar sinnar. Á milli þessara tveggja greina stjórnarskrárinnar er 64. greinin, sem kveður á um að enginn megi missa af borgaralegum og þjóðlegum réttindum fyrir sakir trúarbragða sinna.

Þessi klausa hlýtur að vera meingölluð, því samkvæmt öðru, ætti að vera tekið fram, að enginn megi missa af borgaralegum og þjóðlegum réttindum - ekki bara fyrir sakir trúarbragða sinna, heldur einnig: "...án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti," eins og það er orðað í mannréttindagreininni, þeirri 65. Ef 65. greinin er gild, ætti 64. greinin að fela í sér að engir mættu missa af borgaralegum og þjóðlegum réttindum.

Það efast enginn um að það séu bæði borgaraleg og þjóðleg réttindi hvers og eins að ganga í hjónaband - án tillits til trúarbragða. En hvers vegna eru það ekki réttindi hvers og eins að ganga í hjónaband - "...án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti?" Það þarf að afnema öll tvímæli um þetta.

Þjóðkirkjan er ekki tilbúin til þess að gefa samkynhneigða saman í hjónaband. Þar er kirkjuleg hjónavígsla samkynhneigðra ekki á dagskrá að svo stöddu. Hvað með kirkjulega hjónavígslu tvíkynhneigðra - sem gætu verið af báðum kynjum?

Meðan kristna evangelísk-lútherska kirkjan er þjóðkirkja er vissulega spurning hvort það séu ekki stjórnarskrárbrot að neita að gefa fólk saman á grundvelli kynhneigðar. Þjóðkirkja hlýtur að þurfa að lúta stjórnarskrá þjóðarinnar. Í deilunni um réttindi samkynhneigðra er hjónabandið og "eðli" þess orðið að kjarna umræðunnar.

Steinunn Jóhannesdóttir lýsir þeim áhyggjum í grein sinni hér í blaðinu fyrir skömmu að fyrirhuguð aukin réttindi til handa samkynhneigðum - að fá að ganga í hjónaband að kristnum sið - jafngildi kröfu um að hjónabandið sem hinn forni sáttmáli karls og konu um fjölgun mannkyns verði lagður niður, og vonar að það sé ekki markmið breytinganna. Auðvitað er það ekki markmið breytinganna. Markmið þeirra virðist í raun snúast um það hvort þjóðkirkjunni líðist að virða ekki stjórnarskrárvarinn rétt samkynhneigðra til trúar. Samkynhneigðir eiga sín börn eins og aðrir - og það gera líka einstæðir foreldrar, án þess að þjóðkirkjan amist við. Hugmyndir Steinunnar um hjónaband manns og konu á trúarlegum stalli hljóma ótrúlega forneskjulegar í þeim raunveruleika sem fólk býr við í dag. Ástin lifir, og þar með löngun fólks til að deila lífi sínu með annarri manneskju - eða manneskjum; og hugsanlega að geta afkvæmi. Að kirkjan í nafni trúarinnar ætli sér einhvern eignarrétt á heitum og sáttmálum milli einstaklinga, er öfugsnúið í samfélagi þar sem hjónaband manns og konu hefur ekki lengur neinn sérstakan sess umfram annars konar sambönd og ekki sambönd, sambúð og samvistir. Kirkjan ætti hins vegar að vera þakklát fyrir að enn skuli vera til fólk sem telur það skipta máli fyrir sig, að persónulegir sáttmálar þess í millum skuli helgaðir trúnni.

Flestir samkynhneigðir hafa til þessa verið skírðir til kristinnar trúar - þrátt fyrir samkynhneigð, svo sem skiljanlegt er - og fermdir, og verða jarðsungnir frá kirkjum til eilífs lífs ?? þrátt fyrir samkynhneigð sína. Hvers vegna þá bara hjónabandið? Auðvitað læðist að manni sá grunur að það sé vegna þess kirkjan sjái einhvern "kynferðislegan óhugnað" í ástum samkynhneigðra einstaklinga - eitthvert "óeðli" andspænis göfugu og upphöfnu "eðli hjónabandsins".

Eðlilegast væri auðvitað að skilja að ríki og kirkju, og þar með væri búið að aftengja þessa umræðu í eitt skipti fyrir öll. Umræðan í dag finnst mér knýja á um að svo verði sem fyrst. Kirkjan yrði þá starfrækt eins og hver annar félagsskapur sem fólk gæti sótt í eða hafnað að vild. Kirkjan hefði þá líka fullan rétt á því að vera jafníhaldssöm og forpokuð og hún sjálf kýs.

Bergþóra Jónsdóttir, [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 27. janúar 2006.

Hið óvænta

Fæst okkar vilja lifa lífinu þannig að það líði hjá án þess að nokkuð markvert gerist, en vonum samt að x-faktorinn færi okkur bara happ, ekkert vesen.

Áramót eru tímamót - tímamót marka skil í tíma. Það er augnablikspása - þessu ári lýkur og næsta ár hefst. Skilin eru eins og svolítið hlé á tónleikum eilífðarinnar, þar sem maður getur velt því fyrir sér hvernig til hefur tekist fram að hléi og látið sig hlakka til þess sem koma skal - eða kviðið fyrir, eftir atvikum. Maður veit svona sirka hvernig prógrammið verður, og gerir ráð fyrir að allt gangi sinn vanagang að vanda; börnin, námið, vinnan, vinirnir, fríin; svo framarlega sem ekkert óvænt kemur upp á; x-faktorinn.

X-faktorinn - þetta óvænta - er í senn það sem skelfir okkur mest og það sem mesta gleði getur veitt. Í mínum huga snúast áramót svolítið um x-faktorinn; að maður leyfi sér að velta honum fyrir sér, eitt augnablik.

Fæst okkar vilja lifa lífinu þannig að það líði hjá án þess að nokkuð markvert gerist - en við vonum samt að x-faktorinn færi okkur bara happ, ekkert vesen. "Svo framarlega sem ekkert óvænt kemur upp á..." í þeim orðum felst vonin um að allt verði slétt og fellt, en um leið ótti við það sem gæti gerst. Og hræðilegir hlutir geta gerst - og gerast. Flestar manneskjur lenda í ýmiss konar hremmingum einhvern tíma á lífsleiðinni. Annarra manna hremmingar eru líka daglega uppi á borðum hjá okkur sjálfum - en okkur er í sjálfsvald sett hvort við lokum augunum fyrir þeim eða ekki. Sumir eru svo næmir að annarra manna hremmingar verða ósjálfrátt þeirra eigin. Við finnum til með meðbræðrum okkar - mismikið þó.

Vinkona mín hefur þann hátt á að vera með eins konar eftirmála í tölvupóstinum sínum. Eina litla setningu til að ígrunda - ef maður tekur eftir henni á annað borð. Ég veit ekkert hvar hún fann setninguna en hún er svona: "Láttu hvaðeina sem mætir þér vekja þér jákvæð og skapandi viðbrögð." Manni þætti það að líkindum viðeigandi að hafa þessa setningu eftir ef x-faktorinn kæmi til manns í formi happdrættisvinnings eða annars álíka happs. En hver yrði raunin ef x-faktorinn væri eitthvað sem virtist óbærilegur harmur? Er hægt að taka á lífsins óvæntu hremmingum með sama hugarfari?

Þegar maður spyr sig að því er maður í raun og veru að spyrja sig þeirrar grundvallarspurningar, hvort viðhorf manns til lífsins taki mið af jákvæðni eða neikvæðni. Það er erfitt að sannfærast um að dýpstu raunir verði nokkurn tíma yfirstíganlegar. Þó er það svo, þegar grannt er skoðað, að höfundur harmsins er gleðin og höfundur sorgarinnar er kærleikurinn. Ég ætlast ekki til að þetta hljómi sem mærðarlegt prestshjal úr stól. En er það ekki einmitt vegna jákvæðu kraftanna sem umlykja okkur sem við upplifum önnur öfl sem neikvæð? Og er þá ekki líka hugsanlegt að í erfiðleikunum, sem stundum sækja okkur heim, finnum við styrkinn og kjarkinn.

Ég held að við getum sjálf ráðið nokkru um það hvernig okkur tekst til í viðureigninni við x-faktorinn, þegar hann knýr dyra. Ég held að besta leiðin sé að láta jákvæðu lífssýnina ráða, njóta þess sem manni finnst gleðilegt í lífinu, lifa í sátt við þá manneskju sem maður er og gleyma því aldrei hvað kærleikurinn er öflugur í atlögunni við x-faktorinn. Hjá flestum okkar er það daglegt viðfangsefni að reyna að skána aðeins, stundum þó nógu erfitt til þess að maður fer að tuða eitthvað í eigin barm. Svo sér maður fólk takast á við svo risavaxin verkefni af svo mikilli reisn að manni fallast algjörlega hendur. Thelma Ásdísardóttir og Anna Pálína Árnadóttir finnst mér dæmi um slíkar hetjur. Með jákvæðu og skapandi hugarfari tókust þær á við x-faktor af illu gerðinni og fundu í honum uppsprettu innri friðar og kærleika sem þær miðluðu til okkar hinna.

John Lennon spurði: "So this is Christmas, and what have you done? Another year over, and a new one just begun." Ætlum við að láta annað ár líða hjá, án þess að gera nokkuð til að bæta sjálf okkur, bæta umhverfi okkar, bæta heiminn? Ég vona að sú kenning mín reynist rétt að með því að takast á við frýjunarorð Lennons verðum við um leið færari til þess að glíma við x-faktorinn, hvort sem hann færir okkur happ eða harma.

Ung stúlka efnir um þessar mundir til tónleika til að styðja fórnarlömb jarðskjálfta úti í heimi; krakkar á Egilsstöðum buðu nágrönnum sínum góðverk fyrr í vetur; maður í Breiðholti býður öldruðum ömmusystrum sínum í kaffi, kona í austurbænum knúsar krakkana sína, maður á Vitastíg hugsar hlýtt til frænku sinnar í Ameríku. Frábært. Samt snýst þetta ekkert endilega um að gera góðverk - þetta snýst fyrst og fremst um jákvæða hugarfarið. Fólk safnar kærleiksprikum með ýmsu móti og hver og einn verður að hafa sinn hátt á. Kærleiksprikin, stór og smá, eru besti viðlagasjóðurinn, og þar eru vextirnir háir. Ég hef trú á því að þokkalega innstæða í þeim sjóði komi sér ekki síður vel, ef x-faktorinn kemur í formi happs. Ég held að happið verði drýgra ef því er fagnað með jákvæðu og skapandi viðhorfi.

Kannski finnst einhverjum það asnalegt að reyna að tjasla eitthvað upp á sjálfa sig og heim sem er fullur af misindi. Og kannski finnst einhverjum jákvætt hugarfar til marks um skoðanaleysi og bitleysi. Dæmin í kringum okkur benda þó miklu frekar til þess að í jákvæðni og kærleika felist styrkur, kjarkur, og sá innri friður sem allir hljóta að þrá.

Bergþóra Jónsdóttir, [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 30. desember, 2005.

Íslendingabók

Það kitlar hégómagirndina að finna frændsemi við Björk og Melkorku Mýrkjartansdóttur; - við þessi venjulegu "nóboddí" erum búin að finna okkur stað meðal stórmennanna.

Óskaplega var nú gaman að fá lykilinn að Íslendingabók loks í hendur, og vikan löng og erfið meðan beðið var eftir honum. Allir farnir að ræða um nýuppgötvaðar frænkur og frændur, og viðmótið á vinnustaðum allt annað og vinsamlegra. "Heyrðu, við erum víst náskyld eftir allt!" "Hvers son var aftur hann pabbi þinn?" Allt í þessum þægilega og vinalega tón sem afsannar alveg þá kenningu að frændur séu frændum verstir. Spennan og forvitnin hvað biði mín handan þess sem ég þegar vissi um forfeður mína og frændur var að verða óbærileg, þegar lykillinn datt loks inn um bréfalúguna seint á mánudegi. Leiðin var greið og bein í bókina góðu sem var lokið upp með mikilli eftirvæntingu.

Það var skuggalega afhjúpandi að finna bæði Sigurð "Íslandströll" og Þorbjörgu "digru" í forfeðratalinu; - varpar ljósi á ýmislegt. Þorbjörg var reyndar gift Vermundi "mjóva" Þorgrímssyni og skýrir það jafn mikið um systur mína. Það er líka rannsóknarefni hvers vegna leiðtogar allra íslenskra stjórmálaflokka standa mér næst gegnum föðurættir mínar, en listamenn og menningarspírur frekar í gegnum móðurættirnar.

Og spurningarnar vakna hver af annarri; - hvernig karakter var hann eiginlega þessi langafi minn sem átti tuttugu og eitt barn, með fjórum konum á þrjátíu og sex ára tímabili? Og hvað með langömmu mína sem missti manninn sinn og tvö börn með stuttu millibili; - hvernig hafði hún það?

Það kitlar hégómagirndina að finna frændsemi við Björk og Melkorku Mýrkjartansdóttur; - það er kannski þess vegna sem allir virðast svo glaðir þessa dagana; - við þessi venjulegu "nóboddí" erum búin að finna okkur stað meðal stórmennanna. Og svo eru það furðurnar; eins og sú að við dóttir mín skulum vera fjórmenningar og hún því skyld sjálfri sér í fjórða og fimmta lið!

Það voru því talsverð vonbrigði að finna í frændgarðinum þá Lyga-Mörð, Natan Ketilsson og Grím Ólafsson, margtugtaðan óþokka norðan frá Kvíabekk í Ólafsfirði, sem vann sér það helst til frægðar að verða fyrsti alvöru glæpamaður Reykjavíkur á ofanverðri átjándu öld. Ekki skánaði líðanin við að finna sig komna af fyrsta alvöru raðmorðingja Íslandssögunnar, Axlar-Birni.

Því verður ekki neitað að grúskið í Íslendingabók er forvitnilegt og fræðandi. Þar lifnar við löngu horfin fortíð sem getur verið óhemju skemmtilegt að grufla í. Vangavelturnar um mann sjálfan í ljósi þessarar fortíðar verða ennþá meira knýjandi en nokkru sinni fyrr, og sé maður á annað borð forvitinn um það hvernig maður er saman settur á líkama og sál, verður forvitnin um forfeðurna enn meiri.

Það má telja víst að með Íslendingabók muni Íslensk erfðagreining skapa sér meiri vinsemd íslensku þjóðarinnar en nokkur auglýsing hefði getað keypt. Þetta var ekki bara þarft og skemmtilegt framtak, - heldur líka klókt bragð í að afla Íslenskri erfðagreiningu viðskiptavildar venjulegs fólks, sem kannski hefur haft uppi efasemdir um þau leyfi sem fyrirtækið hefur fengið til að sýsla með persónulegar upplýsingar um okkur.

Með Íslendingabók verður gildi erfðarannsókna á Íslandi nefnilega svo ótrúlega augljóst. Við erum öll skyld hvert öðru. Frændsemi okkar hvert við annað er ótrúlega auðrakin, og maður ímyndar sér að það sé nánast útilokað að aðrar þjóðir nái nokkurn tíma að skrásetja sig með jafn áhrifaríkum mætti. Þetta sagði Kári strax í upphafi; fyrir daufum eyrum sumra, - en hér er það borðliggjandi. Íslendingar staglast stöðugt á því hve einstök þjóð við erum. Auðvitað erum við ekkert einstakari en aðrar þjóðir, nema kannski fyrir þetta eitt: skrásetningaráráttuna; að hafa tekist að skrá okkur svona vel, og haldið upplýsingunum til haga. Ættfræðingar ættu að gleðjast í stað þess að hrína yfir því að nú sé ekkert lengur fyrir þá að gera. Nú liggja grundvallarupplýsingarnar fyrir, tengslanet Íslendinga fyrr og síðar, og þá einmitt tækifærið fyrir þá að leggjast í raunveruleg fræðistörf um ættir landsins - ættfræði, - í stað þess að telja að ættfræðin felist í því að safna saman rannsóknargögnunum, - vita hver er skyldur hverjum.

En Íslendingabók er ekki bara gaman, - hún er líka gagnlegt gagn. Við erum því miður ekki öll komin af Þorgerði "fögru", Margréti "högu", Þóroddi "spaka" og Oddi "sterka". Ég geri mér grínlaust engar grillur um að holdarfar mitt sé frá Þorbjörgu "digru" komið. En allar ættir hafa enn einhver sérkenni, og það segir sitt að talað er um að fólk sverji sig í ættina. Að hafa "Flekkudalshollningu" er mér vísbending um að í mér búi að líkindum ákveðnir erfðaþættir sem gætu reynst heilsu minni hættulegir. Það sama á við um þá sem eru komnir af Þorsteini "skjálga", Birni "drumbi", Bárði "stirfna", Ingimundi "svera", Bergi "ósvífna", Grími "glömmuði". Við erum sem betur fer hætt að uppnefna hvert annað, - en uppnefnin á þessum löngu dauðu forfeðrum eru fullvissa þess að í okkur leynast alls kyns erfðir sem geta gert okkur rangeyg, þögul, þrjósk, feit, ósvífin og ofvirk.

Þar kemur að vísindunum. Við viljum nefnilega vita hvernig það gerist að við verðum álappaleg eða ofvirk, gigtveik eða grimmlynd. Við viljum útrýma "göllunum" í erfðum okkar og verða heilbrigð. Með Íslendingabók er okkur berlega sýnt hve vel við erum fallin til þeirra rannsókna sem leitt geta til framfara í þá átt.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 4. febrúar 2003.

Stríðsógn

"Nú er komið á daginn að stuðningur Bandaríkjamanna við herforingjana í Chile var hrein hneisa og sá sem þeir komu til valda, liðsforinginn Augusto Pinochet, hreint og klárt ótæti með hundruð mannslífa á samviskunni."

Í dag er 11. september. Ég er satt að segja búin að kvíða þessum degi í heilt ár. Hver gerir það svosem ekki við tilhugsunina um þann hrylling sem við upplifðum fyrir réttu ári? En ég kveið ekki bara þessum degi, heldur öllu framhaldinu, og þeim átökum sem strax mátti búast við í kjölfarið. Þau létu ekki á sér standa. Innrás í Afganistan, hatrammara stríð milli Ísraelsmanna og Palestínumanna en nokkru sinni fyrr, og nú yfirvofandi innrás Bandaríkjamanna í Írak.

11. september var ráðist á vinaþjóð okkar, sem var fljót að benda á að árás á hana væri líka árás á okkur. Það var líka rétt. Árás á Bandaríkin var árás á alla þá sem enn binda vonir við að þessi vesæli heimur okkar geti skánað og að miskunnarlaus dráp á saklausu fólki séu óþolandi og óréttlætanleg.

En ég er ekki svo gleymin að muna ekki hverjir töldu sig til bestu vina Íraka fyrir fáeinum árum, þegar óvinirnir voru aðrir. Þá sáu Bandaríkjamenn fulla ástæðu til að stofna til vinskapar við Saddam Hussein og skaffa honum þau vopn sem hann þurfti til að verjast Írönum. Því stríði lauk og valdajafnvægið breyttist. Saddam Hussein var ekki lengur vinur, heldur hugsanlegur óvinur. Eftir stendur að Bandaríkjamenn stóðu sannarlega ekki öðrum þjóðum að baki í því að skaffa Saddam Hussein vopn þegar það hentaði.

Fyrir örfáum dögum fullyrti fyrrverandi vopnaeftirlitsmaður Sameinuðu þjóðanna í Írak og fyrrverandi landgönguliði í bandaríska hernum á CNN-fréttastöðinni, að ekkert benti til þess að Írakar hefðu búið til eða væru í þann veginn að búa til gereyðingarvopn. Vel má vera að það sé tómt plat, en það má líka vel vera að það sé satt. Það get ég ekki vitað. En Bandaríkjaforseti heldur þó áfram að hamra á þeirri stríðsógn sem af Írak stafar. Það er nauðsynlegt að ráðast á Írak og koma Saddam Hussein frá völdum. Það dettur varla nokkurri manneskju í hug að Bandaríkjunum geti stafað hernaðarógn af Írak. En með innrás í Írak myndu Bandaríkjamenn eingöngu sanna fyrir umheiminum einu sinni sem oftar, - að sú þjóð sem öðrum stafar mest stríðsógn af eru einmitt Bandaríkjamenn. Þeir hafa verið öðrum örlátari á fé; - og vopn, þegar þeir hafa talið hagsmunum sínum ógnað, og sitja uppi með óleysanlega hnúta fyrir vikið, eins og deilurnar milli Palestínumanna og Ísraela, sem þeir hafa stutt með ráðum og dáð gegnum tíðina. Með því hafa þeir uppskorið hatur og fordæmingu meðal araba, hatur sem maður sannast sagna óttast að geti enn og aftur brotist út í skelfingum á borð við árásirnar á Bandaríkin í fyrra. Hvað myndi innrás í Írak þýða? Það er ljóst að stuðningur við fyrirætlanir Bandaríkjamanna er vægast sagt dræmur meðal þeirra þjóða sem þeir hafa leitað til, þótt eitthvað hafi hann aukist síðustu daga. Þjóðir heims eru augljóslega ekki á því að brýnasta verkefni á jörð sé að koma Saddam Hussein frá, enda hafa þeim ekki verið sýndar sannanir fyrir því að af honum stafi sú ógn sem Bandaríkjamenn vilja vera láta. Og hvað svo? Hvers konar stjórnarfari á að koma á í Írak og ætla Bandaríkjamenn að taka að sér að byggja landið upp eftir langvarandi örbirgð þjóðarinnar í kjölfar viðskiptabanns? Síst myndi ég sakna Saddams Husseins. Hann er óþverrapési sem hefur ekki hikað við að beita vopnum gegn eigin þjóð. En það yrði hreint glapræði með ófyrirsjáanlegum ófriði í heiminum ætluðu Bandaríkjamenn sér að koma honum frá á eigin spýtur. Innrás í Írak yrði ávísun á enn meira hatur í garð Bandaríkjamanna og hryðjuverk sem fyrst og fremst myndu bitna á saklausu fólki. Og hryðjuverkastríð er ófyrirsjáanlegt, og langt í frá það sama og "venjulegt" stríð, og varnir í slíku stríði bæði veikar og vonlitlar. Hættan er auðvitað sú að hryðjuverk myndu fyrst og fremst bitna á Bandaríkjamönnum. Þótt tekist hafi að koma ógnarstjórn talibana í Afganistan frá völdum er stríðsrekstri þar í landi hreint ekki lokið, og ekki útséð um að innrás í landið hafi verið "farsæl". Osama bin Laden gengur enn laus, og gæti vel verið að skipuleggja sitt næsta stríð. Það er heldur ekkert sem bendir til þess að Bandaríkjamenn og stuðningsmenn þeirra í innrásinni hafi uppskorið einhverja sérstaka velvild íbúa í Afganistan fyrir vikið, síður en svo. Það er ótalmargt sem mælir gegn innrás í Írak, ekki síst heill bandarísku þjóðarinnar sjálfrar og orðspor ráðamanna hennar á alþjóðlegum vettvangi. Sú bandaríska þjóð, sem allur heimurinn sýndi samúð og samkennd fyrir ári, þegar hún gekk í gegnum mikla sorg, þarf að vakna af þyrnirósarsvefninum og spyrja hvað hún vill og velta því fyrir sér hvort stöðugar íhlutanir í málefni annarra þjóða séu henni virkilega til heilla.

Í dag er 11. september. Þennan dag fyrir 29 árum studdu Bandaríkjamenn vopnað valdarán í Chile og steyptu lýðræðislega kjörnum forseta landsins, Salvador Allende, af stóli. Nú er komið á daginn að stuðningur Bandaríkjamanna við herforingjastjórnina í Chile var hrein hneisa og sá sem þeir komu til valda, liðsforinginn Augusto Pinochet, hreint og klárt ótæti með hundruð mannslífa á samviskunni.

Ekkert réttlætir stríð og dráp á saklausu fólki, hvort sem það er í Afganistan, Írak, Palestínu, Ísrael, Chile, - eða Bandaríkjunum. Það er hins vegar orðið löngu tímabært að þeir sem valdið hafa og burði til að beita því með vopnum ígrundi afleiðingarnar vandlega áður en lagt er af stað, og gleymi ekki að sök bítur sekan.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 11. september, 2002.

JÁ! í litlum kössum

"Þá kemur atriðið þegar brúðurin sker sér af brúðartertunni og brúðguminn hjálpar til með því að styðja hönd sinni mjúklega yfir hönd hennar meðan hnífsblaðið afmeyjar gúmmelaðið."

ÞAÐ gladdi mig ósegjanlega í gær að prestur skyldi sjá sig knúinn til að stinga niður penna til að gagnrýna Hollývúdstílinn í íslenskum brúðkaupum nú til dags. Ég skal alveg viðurkenna að það kemur fyrir að ég horfi á Brúðkaupsþáttinn Já á Skjá einum (ég myndi aldrei viðurkenna það fyrir skoðanakönnuðum Gallup), - það getur jú verið bráðskemmtilegt að sjá ungt fólk og velta því fyrir sér í hverju það er að pæla með líf sitt. Prestinum þótti undarlegt hvað brúðhjón þáttanna eru ung, í ljósi þess hve margir eru að draga það að drattast upp að altarinu langt fram eftir aldri, - og sumir láta jafnvel aldrei af því verða og gangast með gleði myrkraöflunum á hönd og kjósa að lifa lífi sínu í lukkulegri synd. En það er ásýnd brúðkaupsins í fyrrnefndum sjónvarpsþætti sem hefur vakið undrun mína eins og prestsins. Ég játa að spenningur minn eftir næsta þætti snýst oftar en ekki um það hvort nú komi ekki eitthvað öðru vísi; - öðru vísi fólk, - öðru vísi undirbúningur, - öðru vísi siðvenjur, - öðru vísi veisla. Það bólar ekkert á því ennþá, fyrir utan eitt brúðkaup að heiðnum sið, sem var eina tilbrigðið við þetta annars eintóna stef. Það sem mér þykir merkilegast að sjá, er það hvað margir geta gengið í hjónaband á nákvæmlega sama hátt. Undirbúningnum er líkt háttað; - gestalistinn, - boðskortin með mynd af hjónaleysunum á að giska fimm ára; - svo þarf að skoða í búðir; - og athuga hvar maður ætlar að hafa brúðargjafalista og velja tilvonandi brúðargjafir. Núnú, þau velja sér kjóla og föt úr brúðkaupsfataleigunum, - fara síðan í andlitssnyrtingu, hand- og fótsnyrtingu; - nudd bætist við ef hugmyndaauðgin er veruleg og jafnvel brúðkaupstertusmakk. "Gæsun" og "steggjun" eru auðvitað bráðnauðsynlegir liðir í undirbúningnum, og einnig hárgreiðslan og klippingin og svo þarf að velja sjetteringarnar í brúðarvöndinn. Þá kemur að salnum sem er skreyttur með blómum. Svo er það athöfnin sjálf; - pabbi skilar stelpunni sinni inn kirkjugólfið og til næsta karlmannsins í lífi hennar; brúðarmeyjar og -sveinar, hringapúðarnir og púðaberarnir, - slörið, kossinn, hrísgrjónin, limman og ekki má gleyma sokkabandinu! Og svo er það veislan; - fyrst af öllu eru það útskornu glösin fyrir brúðarskálina sem pabbi og mamma hafa gefið brúðhjónunum ungu, - en þessara glasa er þörf fyrir þá athöfn þegar brúðhjónin skála í kross! Þá kemur atriðið þegar brúðurin sker sér af brúðartertunni og brúðguminn hjálpar til með því að styðja hönd sinni mjúklega yfir hönd hennar meðan hnífsblaðið afmeyjar gúmmelaðið. Annað hvort eru þessar kökur svona ólseigar eða stúlkurnar svo uppgefnar eftir undirbúninginn að þær ráða ekki við þetta án hjálpar "sterkara" kynsins. Brúðarvals er nauðsynlegur, - jafnvel þótt brúðhjónin hafi hvorki takt né tilfinningu fyrir þessari samhæfðu hreyfingu, - og svo eru það leikirnir. Er einhver eftir sem giftir sig án þess að fara í Barbí og Ken leikinn? ...eða gera lyklabrandarann? Svo er blómvendinum kastað og loks sokkabandinu.

Maður spyr sig hvað þetta allt saman eigi að fyrirstilla. Eru það virkilega dætur rauðsokkakynslóðarinnar sem vilja gifta sig á þennan hátt? Undirlægjuháttur þeirrar kvenþjóðar sem tekur þátt í þessu virðist algjör. Þannig brúðkaup er sjónarspil, þar sem gert er út á hégóma sem á ekkert skylt við þá ást og tryggð sem parið er að heita hvort öðru; - það er aukaatriði. Veglegt! ...er lykilorð, - ekkert má til spara til að dagurinn verði eftirminnilegur.

Mér hefur stundum dottið í hug að samband sé á milli þess að allir vilja gera eins og þess að við erum jú, ennþá að minnsta kosti, sauðfjárræktarþjóð. Hjarðareðlið leynir sér í það minnsta ekki í téðum brúðkaupsþætti. Forystusauðurinn er búinn að hanna herlegheitin og hjörðin hermir eftir. Það er einkennilegt hvað þetta er ríkt í íslensku þjóðinni, - þótt hún rembist við að telja sjálfri sér trú um að hún sé svo afskaplega sjálfstæð. Hún trúir því að hér sé einstaklingurin stærð númer eitt og að hver og einn hafi sín sérkenni, sitt lundarfar, sína sérvisku; - og leyfi sér að bera sjálfan sig á torg eins og hann er klæddur. En það er öðru nær.

Ég tók eftir því að presturinn sem vitnað var í hér í upphafi talaði um Hollývúdstíl, en ekki amerískan stíl. Ég held að þar hafi hann átt kollgátuna, því hinn almenni Bandaríkjamaður er langt frá því að vera fastur í hugarfari hjarðarinnar. Hollývúdstíllinn er hins vegar eftiröpun af evrópskri aðalstísku, það er nú einmitt eitthvað sem Íslendingar geta orðið ginnkeyptir fyrir.

Hvers vegna dettur engum í hug að gera brúðkaupsdaginn eftirminnilegan með því að hafa hann persónulegan og einstakan á þann hátt sem fólk ræður við, - bæði andlega og fjárhagslega. Ég vona heitt og innilega að Brúðkaupsþátturinn Já sé að sýna okkur fáar undantekningar, en ekki hið almenna mynstur í hjónavígslum ungs fólks í dag. Ég vil trúa því að Íslendingar eigi þrátt fyrir allt þann snefil af sjálfstæði sem þeir þrá svo heitt, að þeir geti fundið gleðina í því að gera tímamót í lífi sínu að persónulegum viðburði á skapandi og raunverulega eftirminnilegn hátt.

En ég komst að því í Ráðleggingahorninu um daginn, að grjónum skal ekki kastað á brúðhjónin, heldur upp í loft svo þeim rigni yfir þau. Ekki vill maður eiga það á hættu að blinda brúðina eftir allan þann undirbúning sem hún hefur þurft að ganga í gegnum.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 31. júlí 2002

Blær nafna

"Mér fannst alveg sanngjarnt að leyfa ekki að lítil stúlka fengi að heita Satanía, en finnst alveg ómögulegt að önnur skuli ekki fá að heita Blær. Hvað gæti nú verið svo slæmt við það?"

EINU sinni var mér sögð sagan af Sveini. Hann var afar góður karl, og þegar hann var orðinn aldraður og farinn að nálgast dauðann var lítil stúlka í fjölskyldunni skírð í höfuð honum, Sveinsína. Sveinsína hafði alla kosti afa síns, einstakt gæðablóð, og þegar hún var komin að fótum fram var ákveðið að einn niðja hennar skyldi bera nafn hennar og var því skírður Sveinsíníus. Sveinsíníus var sjómaður, og svo slysalega vildi til að hann fórst á sjó frá ófrískri konu sinni og þegar dóttir leit dagsins ljós var hún auðvitað látin bera nafn föður síns, Sveinsíníusína. Ég veit ekki hvort þessi saga er sönn; það skiptir kannski ekki máli; - hún gæti vel verið það, aðrar eins furður þekkjast vel þegar Íslendingum eru gefin nöfn.

Mér þótti alltaf vænt um nafnið mitt, enda skírð í höfuðið á ömmu minni, Bergþóru, sem ég elskaði afar heitt. Að pabbi minn skyldi heita Jón fannst mér líka gott; einfalt og þjóðlegt og ekki þykir mér minna vænt um hann. Svo var amma mín líka Jónsdóttir eins og ég, þótt Jónarnir væru ekkert skyldir og kæmu hvor úr sínu sjávarplássinu.

Þegar ég var lítil prísaði ég mig alltaf sæla, fyrir að heita hvorki Lofthæna né Freðsvunta, og þegar ég var einhvern tíma að þakka móður minni fyrir það, sagði hún mér, að ég hefði reyndar verið skírð millinafninu Fimmsunntrína, en það hefði bara gleymst að segja mér það. Fimmsunntrína var sem sé sú sem fæddist fimmta sunnudag eftir trínitatis. Ég trúði þessu ekki lengi, en þó fór þessi stríðni í taugarnar á mér; - þetta hefði nefnilega alveg getað verið rétt; það eru jú mörg sérstök nöfn í fjölskyldunni. Langafi minn norður í landi var til að mynda skírður Garibaldi, í höfuðið á ítölsku frelsishetjunni. Ég furða mig oft á því hvernig langalangafi minn og -amma gátu látið sér detta annað eins nafn í hug, og ekki síður hvernig þau höfðu haft spurnir af ítölsku frelsishetjunni lengst norður á hjara Íslands. En mér þykir vænt um þetta nafn, og ég gleðst yfir því að margir ættingja minna hafa látið það lifa í nöfnum barna sinna.

Í ættum mínum að vestan eru sannarlega mörg sérkennileg nöfn, bæði Ebeneser og Efemía, þótt nánustu forfeður mínir þaðan hafi bara heitið Jón og Margrét. Í Kjósarleggnum heita karlarnir Ólafur, Guðmundur og Magnús, en konurnar Kristín og Úlfhildur. Úlfhildarnafnið þótti einhvern tíma frekar ósmart, en mér þótti það alltaf sérstaklega fallegt og kraftmikið og hikaði ekki við að nefna dóttur mína Úlfhildi eftir að við foreldrar hennar höfðum mátað það við hana í nokkrar vikur. Ekki að það væri endilega í höfuðið á einhverri formóðurinni, heldur bara til að halda góðu nafni við.

Mörg íslensk nöfn eru mjög "spes"; - og talandi um spes, - þá finnst mér eiginlega furðulegt að enginn nútímamanneskjan skuli hafa endurlífgað kvenmannsnafnið Spes, komið úr latínu eins og kærleiksnafnið Karítas, og þýðir von. Spes hefur líka þessa tvíræðu merkingu í dag, - Spes er von, en líka sérstök.

Það þykir alltaf tíðindum sæta þegar mannanafnanefnd kveður upp dóma sína um það hvaða nöfn skuli leyfð í íslensku máli og hver ekki. Í það minnsta gína fjölmiðlar yfir þessum fréttum og slá þeim gjarnan upp. Eins og aðrir les ég þessar fréttir af miklum áhuga, og ýmist lofa nefndina fyrir réttvísi og skynsemi, eða verð alveg yfir mig gáttuð á forsjárhyggjunni. Mér fannst alveg sanngjarnt að leyfa ekki að lítil stúlka fengi að heita Satanía, en finnst alveg ómögulegt að önnur skuli ekki fá að heita Blær. Hvað gæti nú verið svo slæmt við það?

Jú, það er karlkyns, að mati nefndarinnar. En hverju skiptir það, þegar fjöldi íslenskra mannanafna ber annað kyn en manneskjan sem ber nafnið? Eitt elsta nafnið þessarar náttúru er Sturla; - sem er kvenkyns, - rétt eins og Erla, en er karlmannsnafn. Svo eru það Sigmar og Dagmar, Auður og Höður. Leyft er að skíra drengi Blæ, og þá tekur það karlkynsfallbeygingu: Blær-Blæ-Blæ-Blæs. Karlmannsnafnið Sturla tekur hins vegar kvenkynsbeyginu: Sturla-Sturlu-Sturlu-Sturlu. Einstöku sinnum heyrir maður fólk eiga í vandræðum með þetta og segja Sturli, en ég held að engum dytti í hug að taka nafnið úr notkun fyrir þau glappaskot. En hvers vegna ekki Blær? Þetta fallega nafn hlýtur að geta þrifist í íslensku máli sem kvenmannsnafn. Það fannst í það minnsta Halldóri Laxness, sem gaf það dularfullu stúlkunni sem spilaði á píanóið í Brekkukotsannál. Þótt nöfnin Sturla og Erla séu hvort tveggja kvenkyns og fallbeygist samkvæmt því, þá taka Sigmar og Dagmar hvort sína beyginguna eftir kyni. Það gæti Blær einfaldlega líka gert og samt fallið vel að íslensku máli. Í bókinni Nöfnum Íslendinga eftir Guðrúnu Kvaran og Sigurð Jónsson frá Arnarvatni er nafnsins getið sem kvenmannsnafns sem beygist Blær-Blæ-Blæ-Blær, en einnig bent á aðra beygingu þágufalls og eignarfalls sem er ljómandi falleg: Blævi-Blævar. Það er óskiljanlegt að mannanafnanefnd skuli ekki ekki geta séð í gegnum fingur sér við þá foreldra sem kjósa að gefa dóttur sinni þetta fallega og fullkomlega eðlilega kvenmannsnafn. Eitt er að banna ónefni eins og Sveinsíníusínu og Sataníu, en annað að hafna góðum og gildum nöfnum á afar hæpnum forsendum. Auðvitað þarf mannanafnanefnd að hlíta ákveðnum reglum en að hengja sig í þær af slíkri óbilgirni verður henni aldrei til farsældar.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 3. júlí 2002.

Listahátíð í tónlistarhúsi 2008?

"Í guðanna bænum, byggið ykkur tónlistarhús, maður heyrir ekkert í sjálfum sér á sviðinu!" sagði söngkonan.

Listahátíð er nú um það bil hálfnuð. Það sem af er hefur hver stórviðburðurinn rekið annan, og sjaldan man ég eftir jafngóðri hátíð, með jafnmörgum og fjölbreyttum úrvalsviðburðum. Hollendingurinn fljúgandi, Argentínskur tangó, Vocal Sampling og June Anderson; hér dugar ekki venjuleg stigbeyging lýsingarorðsins góður; góður, betri, bestur; nær tæpast að lýsa því sem hér er á ferðinni. Hér er eitthvað allt annað og meira á ferðinni og hversdagslegar skilgreiningar eiga ekki lengur við. Eftir slíka viðburði situr maður gagntekinn, með hugann í öðrum heimi; eitthvað hefur gerst, eitthvað óstjórnlega gott hefur náð á manni tökum, um stundarsakir í það minnsta. Lífið verður svo miklu skemmtilegra og betra eftir reynsluna og maður vonar að upplifunin fylgi manni lengi, lengi og maður hressist pínulítið á sálinni í hvert sinn sem maður minnist þessara viðburða.

Þannig hefur jú reyndin verið. Fyrstu kynni mín af Listahátíð voru sem laumufarþegi á Led Zeppelin tónleika fyrir guð má vita hvað mörgum árum. Aldrei hafði maður heyrt annað eins. Blöðin full af fréttum um öll tonnin af græjum sem fylgdu þessum eðalrokkurum; en þær mögnuðu lýsingar komust ekki í hálfkvisti við upplifunina af því ótrúlega sándi sem hljómsveitin framkallaði.

Seinna komu Margaret Price, Oscar Peterson, Pavarotti, Benny Goodman, Grace Bumbry, Égveníj Kissin, Þjóðarballett Ghana, Victoria Chaplin, Galina Gorchakova og fleiri og fleiri sem skildu eftir sig yndislegar endurminningar og upplifun sem enn býr í sálinni, löngu seinna. Það er lítilli þjóð ómetanlegt að eiga þess kost, þótt ekki sé nema annað hvert ár að fá tækifæri til að heyra og sjá svo stórkostlega listamenn. Þetta tækifæri hefur Listahátíð gefið okkur. Auðvitað kemur heimsmenningin til okkar á öðrum tímum líka, og maður man líka eftir vondum tónleikum á Listahátíð. En það sem uppúr stendur er þessi veisla, sem maður veit að kemur með vorið annað hvert ár; veisla þar sem maður veit að allra ráða er freistað til að færa okkur ekkert minna en það allra besta.

Ég man eftir því einhvern tíma að hafa heyrt fólk tala um að það væri peningasóun að halda Listahátíð. Nær væri að eyða sjóðum samfélagsins í eitthvað "gagnlegra". Ég hef ekki heyrt þessar raddir lengi. Sennilega hefur það viðhorf orðið ofaná að það sé þjóðinni einmitt gagnlegt að eiga þetta athvarf og þessa hlutdeild í heimsmenningunni; þar sem við getum bæði notið og mælt okkar menningu í ljósi heimsins handan hafsins. Íslenskir listamenn hafa alltaf fengið tækifæri til að koma fram á Listahátíð og það er nauðsynlegt að svo verði áfram. Sú nýlunda að efnt sé til samstarfs íslenskra og erlendra listamanna í samstarfi Listahátíðar í Reykjavík og annarra listahátíða hlýtur að vera íslenskum listamönnum og íslenskri menningu yfirleitt, afar mikilvæg. Þar hefur Listahátíð fundið sér nýtt og verðugt viðfangsefni sem miklar vonir hljóta að verða bundnar við. Enn eitt sem gefur Listahátíð ótvírætt gildi er viðleitnin til að höfða til margra, og bjóða upp á atriði sprottin úr alþýðumenningu og list götunnar, allt frá Els Comediants á fyrstu árum Listahátíðar til Mobile Homme nú.

Eftir tónleika June Anderson í fyrradag fannst mér ég knúin að þakka henni fyrir stórkostlega tónleika; við höfðum talað saman áður, og ég vildi líka þakka henni fyrir þann tíma sem hún gaf sér í það. Það kom mér á óvart og þó ekki að fyrstu athugasemdir hennar um tónleikana skyldu vera þær að hún hefði ekkert heyrt í sjálfri sér. Söngur hennar hafði skilað sér vel út í salinn, allt frá veikasta veiku til þess mikla dramatíska krafts sem í rödd hennar býr. "Í guðanna bænum, byggið ykkur tónlistarhús, maður heyrir ekkert í sjálfum sér á sviðinu!" sagði söngkonan. Hmm, já, það er nú víst á leiðinni, og svo kom æpandi þögn. June Andersson var mjög ánægð með móttökurnar sem hún fékk og viðtökur tónleikagesta sem klöppuðu hana upp með mikilli tilfinningu og bravóhrópum. En hún heyrði illa í sjálfri sér og skal engan undra í húsi sem er ekki hannað með hljómburð í huga. Óneitanlega er það sárt að geta ekki boðið miklum listamönnum upp á það besta, og stundum undrast maður það hreinlega hve þó margir þeirra hafa komið hingað þrátt fyrir afleitan hljómburðinn í Háskólabíói. Erling Blöndal Bengtsson sagði í heimsókn sinni hingað um daginn, að það væru yndislegir hlustendur á Íslandi sem bættu þetta upp.

June Anderson var stórkostleg þrátt fyrir Háskólabíó, og sú hefur líka verið raunin með fjölmarga aðra listamenn íslenska og erlenda sem þar hafa komið fram. Þetta ástand býr Sinfóníuhljómsveit Íslands enn við illu heilli.

Væntingarnar sem bundnar eru nýju tónlistarhúsi eru miklar. Þar verður ekkert til sparað að hljómburður verði eins og hann bestur getur orðið, eins og ráðamenn hafa margítrekað, og aðstaða fyrir listamenn og gesti eins og best verður á kosið. Það á þessi þjóð sem heldur úti jafn öflugu menningarlífi og raun ber vitni sannarlega skilið. Þetta er metnaðarmál sem farið er að snúast um virðingu fyrir sjálfum okkur og öðrum. Meðan Listahátíð í Reykjavík hefur margeflst að kröftum, getur hún enn ekki boðið betur þegar um stærri listviðburði er að ræða. Ákvörðun um tónlistarhús er í höfn, og kominn tími til að bretta upp ermar. Það er bjartsýni að reikna með því að Listahátíð hafi aðgang að tónlistarhúsi vorið 2006, en 2008 er raunhæft ártal. Það er mikið tilhökkunarefni að njóta afreka íslenskra og útlendra listamanna við þær aðstæður sem þar verða.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 22. maí, 2002

Smiðir gæfunnar

Slíkt fólk telur sig sjálfsagt vera að standa vörð um völundarsmíð eigin gæfu; - ógæfa þess sé fólgin í því að þurfa að horfa á þá sem áttu hvorki nagla né hamar.

Það er margt skrýtið í íslensku máli, ekki síst málshættir. Einhvern tíma á barnsaldri kemst sú skoðun í hausinn á manni að málshættir séu einhvers konar speki eða nánast óvéfengjanlegur sannleikur; - einhvers konar niðurstaða margra alda reikningsdæmis við strit og streð kynslóðanna. Seinna kemst maður að því að þetta er ekki rétt. Málshættir eru sennilega ekkert merkilegri sannleikur en hver annar. Mesta áfallið er að átta sig á því að af málsháttum má lesa alls konar skoðanir og viðhorf sem maður ætlar að hljóti að hafa verið almenn, úr því "spekin" hefur lifað svona lengi, og það eru jafnvel viðhorf sem fæstir vildu gera að sínum í dag, þótt málshátturinn sé enn við lýði. Þegar upp er staðið eru málshættir kannski ekkert annað en opinberun á því samfélagi sem þeir eru sprottnir úr, samfélagi sem stundum virðist ekkert hafa að leiðarljósi annað en málshátt: Flýtur meðan ekki sekkur. En það er annar málsháttur sem viðhorf dagsins beinist að: Hver er sinnar gæfu smiður. Þetta þýðir, að hver og einn sé höfundur eigin velgengni; hver og einn ráði eigin örlögum. Hverjum datt þetta eiginlega í hug? Við nánari athugun kemur í ljós að í íslensku máli eru til þónokkrir málshættir um gæfuna, en merking flestra þeirra er sú að manneskjan sé einmitt ekki einráð um örlög sín. Enginn gefur sér gæfuna sjálfur er einn margra málshátta þessarar merkingar. En merkilegt er það, að þessir málshættir skuli sjaldan heyrast, en hinn, hver er sinnar gæfu smiður, skuli lifa góðu lífi í dag í máli fólks. Ég er viss um að í dag telja Íslendingar sig upplýsta og menntaða þjóð; þeir telja sig í það minnsta hamingjusama. En samt er víða stutt í fordóma og sinnuleysi gagnvart þeim sem eru svo ólánssamir að hafa ekki getað orðið sinnar gæfu smiðir. Ég velti því fyrir mér hvort slík viðhorf geti verið svo djúpstæð að þau standi jafnvel á svo gömlum merg sem málshátturinn er sprottinn úr. Hvar mótast viðhorf okkar? Hvar tekur upplýsingin við af fáfræði og fordómum? Hvenær hættum við að segja: Hver er sinnar gæfu smiður, eins og það sé nýuppgötvuð viska?

Tilvist sjúkdóma er einfaldasta svarið við títtnefndum málshætti. Þeir sem þá fá eiga það á hættu að missa stjórn á örlögum sínum. Utanaðkomandi og algjörlega óviðráðanlegar aðstæður setja strik í lífsreikninginn og gæfusmiðinn vantar nagla. Flestir njóta þess þó að við búum við ágætt atlæti í heilsugæslumálum og oft er hægt að hjálpa fólki við að komast á réttan kjöl. En það er ekki alltaf. Sumir deyja, og svo eru það aðrir sem eru veikir, en þeim er ekki sinnt sem skyldi. Þeir sem fá geðsjúkdóma eru öðrum fremur í hættu, vegna þess að þeim er ekki alltaf sjálfrátt og þeir eru jafnvel ekki færir um að leita sér hjálpar. Það sem verra er það að þau úrræði sem þarf til að hjálpa því fólki eru ekki alltaf til staðar. Fárveikt fólk hrekst um samfélagið bjargarlaust án þess að það þyki tiltökumál, meðan ekkert skelfilegt gerist. Flýtur meðan ekki sekkur. Þó sökkva skipin enn í dag.

Allra verst er þó hve samfélagið er fljótt til hræsni, þótt vafalaust myndu engir játa á sig aðspurðir þá skömm að vera haldnir fordómum. Á síðustu árum hafa komið upp að minnsta kosti þrjú tilfelli sem ég man eftir í fljótu bragði, þar sem íbúar í húsum og jafnvel heilum hverfum hafa tekið sig saman um að mótmæla því að geðsjúkir fengju að setjast þar að. Slíkt fólk telur sig sjálfsagt vera að standa vörð um völundarsmíð eigin gæfu; ógæfa þess sé fólgin í því að þurfa að horfa á þá sem áttu hvorki nagla né hamar. Viðhorf af þessum toga leynast víðar. Enn heyrast raddir um að samkynhneigðir eigi að hrista af sér vitleysuna; - naglhreinsa af sér "ógæfuna", jafnvel á opinberum vettvangi. Það er óskiljanlegt að Alþingi Íslendinga skuli ekki hafa treyst sér til þess að samþykkja það að samkynhneigðir fengju að ættleiða börn svokallaðri frumættleiðingu. Hví mega þeir ekki smíða sér þá gæfu sem þeir eiga þó alltént efnivið í?...Þeir teljast jú hæfir til að ala upp sín eigin börn.

Fátækt er nú sögð landlæg á Íslandi og í hverri viku heyrum við fréttir af neyð fólks sem leitar til hjálparstofnana eftir hjálp með sárustu nauðþurftir. Þarf þetta að vera svona?

Hver er sinnar gæfu smiður, segjum við og lítum undan meðan allsendis allslaus börn hrúgast upp á götum fjarlægra stórborga. Hvaða gæfusmíðar bíða þeirra? Við vonum líka að þessi árans stríð öll fari nú að líða hjá svo við þurfum ekki að horfa upp á grátandi konur í rykmettuðum rústum eigin gæfu.

Einhvers staðar hefur okkur orðið á, og einhvers staðar höfum við misst sjónar á því að gæfan er engum vís. Við höfum það hins vegar í hendi okkar að standa þannig að málum að þeir sem standa höllum fæti geti notið þeirrar gæfu að þeim sé rétt hjálparhönd. Það yrði um leið gæfa okkar hinna. Við höfum kannski ekki öll ráð stóra heimsins í okkar höndum. En hér í okkar litla landi þarf það að vera metnaður okkar allra að allir fái að njóta síns besta. Frelsi einstaklingsins til að njóta mannsæmandi lífs, hlýtur að vera sameiginlegt markmið og ábyrgð allra um leið. Stundum óttast ég þó að vilji fyrir því sé ekki nægur, og hræðist það að skilningur á því sé dvínandi. Um það vitnar sá veruleiki að margir þeir sem raunverulega eru hjálpar þurfi skuli komast í þrot áður en gæfuþjóðin hamingjusama áttar sig á því.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 8. maí, 2002.

Áhrifamáttur tónlistarinnar

Það má auðveldlega færa rök fyrir því að það sem er í almenningseign megi ekki færa til "einkaeignar" á þann hátt sem Kringlan hefur "eignað sér" Armstrong-lagið góða.

Það er mér hrein og sönn raun að þurfa að fara í Kringluna eða aðra slíka amerískættaða molla hvar sem þeir eru. Tilhugsunin ein vekur með mér vanlíðan. Hávaðinn og niðurinn í mannhafinu pirrar mig, tónlistin í bakgrunninum er óþolandi og áreitið á augun er skerandi. Þegar við bætist glymjandin þegar allt þetta bergmálar í víðáttu glers og steinsteypu er það vanlíðan í veldi x.

En nú er Kringlan búin að koma sér svo haganlega fyrir í hugskoti mínu að mér forspurðri að ég er með stöðuga verki. Það sem veldur er eitt lítið lag. Árum saman hef ég hlustað á Louis Armstrong mér til mikillar gleði og yndis og eitt af uppáhaldslögum mínum með honum heitir A Kiss To Build a Dream On. Kannist þið við það?

Give me a kiss

To build a dream on

And my imagination

Will thrive upon that kiss

Þetta ljúfa lag eftir Kalmer og Rudy við texta Oscars Hammersteins er steinhætt að láta vel í eyrum, það hefur misst yndisleik sinn; því hefur verið stolið frá mér. Hvers á ég að gjalda að þurfa að hugsa um Kringluna í hvert skipti sem ég heyri þetta lag? Skilyrðing sú sem auglýsingastofa og ímyndafræðingar Kringlunnar hafa sennilega ætlað sér að skapa hefur svei mér heppnast þótt formerkin í mínu tilfelli séu varla á þann veg sem vonast var til.

Ótal dæmi er hægt að rekja um svipaða misnotkun á tónlist í auglýsingum. Sígaunastúlkur Verdis og dömubindin og valkyrjur Wagners og klósetthreinsilögurinn voru gróf dæmi sem seint gleymast.

Auglýsendum er vandi á höndum þegar þeir velja tónlist við auglýsingar. Skiljanlega vilja þeir tengja vöru sína við þekkt og grípandi stef, en málið er ekki svo einfalt. Ég kýs að líta á tónlist og öll önnur listaverk sem öðlast hafa almannahylli um allan heim sem sameiginleg verðmæti þjóða heims. Um þau ættu að gilda sömu reglur og um verndaðar náttúrminjar og annað það sem mannkynið telur sameiginlegan arf og menningartákn. Hverjum dytti í hug að hengja kókauglýsingu í Ásbyrgi eða Almannagjá? Varla nokkrum. Þó eru ótal dæmi um að fyrirtæki noti slíka staði í myndefni auglýsinga á óbeinan hátt í svokölluðum ímyndarauglýsingum.

En hver er réttur hvers? Fyrirtæki geta auðvitað keypt sér leyfi til að nota listaverk og menningarminjar í auglýsingar sína. Hvað listaverk varðar, þá gilda um þau ströng lög bæði um höfundarrétt og afnotarétt, og oft grunar mann að ekki sé alls kostar farið eftir þeim þegar um notkun þeirra í auglýsingaskyni er að ræða. En þó svo að öllum reglum sé fylgt, og öll leyfi fengin fyrir slíkri notkun, má um það deila hvort slíkt ætti að leyfast yfir höfuð. Hugtakið public domain, er gjarnan notað um það sem hefur öðlast þann sess að vera almenningseign vegna almannahylli eða vegna þess að höfundarréttur er ekki til staðar. Það sem fellur undir hugtakið er venjulegast til frjálsra afnota fyrir hvern og einn. Með tímanum, þegar höfundarréttur fyrnist, geta listaverk fallið undir þessa skilgreiningu, og það gera til dæmis þjóðlög sem enginn veit hver samdi. Þótt allur almenningur eigi þá kost á því að njóta slíkra verka án þess að hafa áhyggjur af rétti höfundar, er ekki þar með sagt að fyrirtæki og stofnanir geti leyft sér það. Það má auðveldlega færa rök fyrir því að það sem er í almenningseign megi ekki færa til "einkaeignar" á þann hátt sem Kringlan hefur "eignað sér" Armstrong-lagið góða.

Almenn notkun og misnotkun á tónlist er nokkuð sem oftar ætti að gefa gaum. Ég nefndi sjónvarpsauglýsingu, og þá kannski rétt að halda sig við sama miðil. Það er athyglisvert að skoða hvernig tónlist er notuð í sjónvarpsþáttum, sérstaklega íslenskum sjónvarpsþáttum. Mig rámar í eina og eina íslenska heimildamynd þar sem tónlist hefur verið notuð á smekklegan og viðeigandi hátt. Þeir sem að þeim standa eiga lof skilið. En oftar en ekki er eins og dagskrárgerðarfólk hafi ekki nokkra hugmynd um til hvers það ætlar að nota tónlistina. Tónlistin er notuð sem uppfylling í þagnir og skraut við myndefni, og lítið hugsað um það hvernig hún gæti stutt mynd og texta og gefið þættinum heilsteyptara yfirbragð. Íslenskir dagskrárgerðarmenn eiga þó eina töfralausn í pokahorninu, en hvernig þeir fundu hana er mér hulin ráðgáta. Þetta eru Brandenborgarkonsertar Bachs! Hvers vegna eru þeir svona vinsæl bakgrunnstónlist í íslenska heimildaþætti? Þá gildir einu hvort verið er að tala um saltfiskvinnslu fyrr á tímum eða íslenskar bókmenntir. Hver er tengingin við Bach? Mér virðist hugsunin þarna að baki oft svipuð og hjá auglýsendum sem kjósa að tengja ímynd sína við fallegan og grípandi eyrnaorm. Tónlistin er notuð af því að hún er svo ansi þægileg, flestum finnst hún falleg, hún meiðir engan og svo má eflaust komast að því að barrokksveiflan hjá Bach gefi þættinum fágað og vandað yfirbragð. Klassískt.

Tónlistin segir oft meira en mörg orð, og það er vont þegar hún er misnotuð.

Þeir sem vilja nýta tónlist til opinberra nota á hvaða hátt sem er þurfa að átta sig á þessu og leiða hugann að orðunum til hvers og hvernig. Tónlistin þarf ekki að vera á stalli sem hin dýra list. Hana þarf þó að umgangast með virðingu og sanngirni og skilningi á því hver áhrifamáttur hennar getur verið.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 24. apríl 2002.

Vinir í veruleikanum

Það virtist unglingnum fullkomlega eðlilegt og sjálfsagt að Phoebe Buffay ætti heima með öðrum stórmennum sögunnar.

Unglingurinn á heimili mínu stóð frammi fyrir þeim vanda um daginn, að eiga að skrifa ritgerð í íslensku. Ritgerðin átti að vera um fræga persónu. Það var farið að líða óþægilega nærri skiladegi þegar enn var ekki búið að ákveða um hvaða persónu skyldi skrifað. Hún var búin að lesa sjálfsævisögu Chaplins með það fyrir augum að skrifa um hann, en einhvern veginn var hún ekki nógu spennt fyrir viðfangsefninu og fannst ævi meistarans allt of stórbrotin til að koma henni á blað í 400-800 orðum. Það kom að því að móðirin reyndi að leggja barninu lið með því að stinga upp á sögufrægum persónum. Minnug þeirra stórmenna er voru sjálfgefin í ritgerðasmíðar af þessu tagi á hennar unglingsárum stakk hún upp á fjölda manna og kvenna, allt frá Búdda til Jóns Sigurðssonar. Ekkert virtist höfða það vel til unglingsins að hann yrði spenntur, ekki einu sinni Mozart, en þó voru til um hann nokkrar gagnlegar heimildir á heimilinu og meir að segja á íslensku. Á endanum varð niðurstaðan sú að skrifað yrði um Phoebe Buffay! Mér þótti þetta val í fyrstu skrýtið, en svolítið skemmtilegt, en rankaði svo við mér í þungum þönkum um það hvað tímarnir hafa breyst. Phoebe Buffay er persóna í sjónvarpsþáttaröðinni Vinum. Þetta er góð og stórskemmtileg stelpa sem hefur upplifað sitt af hverju í lífi sínu í stórborginni New York. Phoebe og vinir hennar allir hafa verið heimilisvinir okkar allt frá fyrstu kynnum, hún er bæði mikill karakter og orðheppin í meira lagi. Það virtist unglingnum fullkomlega eðlilegt og sjálfsagt að Phoebe Buffay ætti heima með öðrum stórmennum sögunnar. Það fór þó um mig undarlegur tregi; hvað með Jón Sigurðsson, Bríeti Bjarnhéðinsdóttur, Guðríði Símonardóttur og Jörund Hundadagakonung? Hvers er minning þeirra megnug í nútímanum? Það var mér líka undrunarefni að skálduð persóna skyldi vera sett á sama stall og alvöru hetjur lifandi og dauðar. Það segir sína sögu um þá tíma sem við lifum.

Þetta atvik hefur einnig orðið til þess að vekja mig til umhugsunar um það hvaða augum börn og unglingar líta raunveruleikann, og skilin milli hans og þess sem er skáldað. Hvaða augum líta börnin okkar til dæmis hörmungarfréttir frá stríðsátökum í Palestínu sem þau upplifa gegnum sama sjónvarp og hefur skapað Phoebe Buffay? Gera þau sér grein fyrir mörkunum?

Þessu getur orðið erfitt að svara. Vissulega má reikna með því að flestir fjórtán ára krakkar þekki vel þessi skil, en reyndin er nú samt sú að hinn skáldaði veruleiki, sem þau horfast í augu við daglega í gegnum fjölmiðla, bíó og upplýsingamiðla, stendur þeim á margan hátt nær en hinn sanni, og ugglaust eru áhrif hans ekki síður mikil en þess sem gerist í alvörunni. Þáttaröðin um Vini er græskulaust gaman og vissulega vel gert, þótt margt megi að henni finna, eins og það að Vinirnir skuli nánast aldrei þurfa að hafa samskipti við fólk af öðrum kynþætti en þeim hvíta. En kynslóðin sem á Vini að sínum einkavinum, þekkir Malcolm í miðjunni jafnvel og bekkjarsystkin sín og prísar sig sæla að eiga ekki Frasier að pabba, verður ekki eins og þær sem á undan fara.

Ég spyr mig hvaða vegarnesti þessi kynslóð fer með út í lífið. Það sem mestan ugg vekur, er það hversu einlit og einhliða sú unglingamenning er sem þau alast upp við. Amerískir sjónvarpsþættir eru fyrirferðarmiklir á öllum sjónvarpsstöðvum, Ríkisútvarpinu ekki síður en þeim einkareknu. Hvaða möguleika á barnið mitt á því að kynnast einhverju öðru? Fá, ef satt skal segja. Það má að vísu af og til sjá enska og ástralska sjónvarpsþætti sem höfða til unglinga, en varla eru það mikil frávik frá því flóði sem hingað berst frá Ameríku. Ég óttast það að íslenskir krakkar eigi það á hættu að verða jafneinsýnir og einsleitir og þeir amerísku krakkar sem þau eiga að vinum gegnum fjölmiðla. Hvernig getur annað orðið ef þau fá ekki tækifæri til að kynnast öðru? Ætla mætti að hvergi væri búið til afþreyingarefni fyrir krakka annars staðar en í Ameríku. Við vitum þó betur og hvílíkur hvalreki að fá af og til myndir eins og Fucking Åmål, þar sem fjallað var um líf unglingsstúlkna af miklu raunsæi, en um leið á auðskilinn hátt sem höfðaði sterkt til krakka. Þar fundu krakkar platraunveruleika sem þau gátu samsamað sig við og krakka sem líktust þeim. En þetta gerist því miður allt of sjaldan. Amerísk beib og ofurtöffarar lifa í veröld þar sem ekki er talað um tilfinningar sem geta stundum verið sárar og erfiðar. Þar eru krakkar ekki að takast á við spurningar sem blasa við í lífi raunverulegra unglinga. Malcolm í miðið er svo erfiður foreldrum sínum af því að hann er svo ofboðslega gáfaður! Það er hans byrði. Phoebe Buffay er munaðarlaus og ólst upp á götunni, en annars gengur henni allt í haginn - hún er líka bæði svo sæt og fyndin. Krakkarnir í Two Guys and a Girl eru yfirborðsleg og vandamál þeirra svo fáfengileg að venjulegt fólk hlýtur að spyrja sig hvernig það sé hægt að gera þætti um fólk sem er svo fullkomið. Heillanornirnar eru að vísu munaðarlausar, en þær eru bæði svo sætar og fínar og eiga sæta kærasta og eru ofan á allt göldróttar, að auðvitað gengur þeim allt í haginn. Allt er svo skínandi fínt, ljómandi gott, dæmalaust auðvelt og svo ofboðslega skemmtilegt, að það er kannski ekki að undra þrátt fyrir allt að venjulegir íslenskir krakkar vilji gangast þessum heimi á hönd.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 10. apríl, 2002.

Vorfiðringur

Meðan ég lá í flensu um daginn lét ég útvega mér alla mögulega og ómögulega ferðapésa - alla bæklinga sem hönd á festi svo framarlega sem á þeim var mynd af sól.

Margur, og víst það maklegt er mjög þessum skálkum formælir

Alltaf finnst mér þessi árstími sérstakur. Þegar krókusarnir fara að gægjast upp úr sköflunum; þegar farið er að lesa Passíusálmana í útvarpinu, þegar lyktin úti fer að mýkjast og minna meira á mold en ís, þá er eitthvað á leiðinni. Múmínmamma beið með óþreyju eftir því að jólin kæmu - hún hafði aldrei séð þau, enda jafnan í dvala yfir veturinn. Hún hélt að jólin væru einhvers konar lifandi fyrirbæri sem bankaði upp á hjá henni þegar þar að kæmi. Ég hef alltaf öfundað múmínmömmu af því að eiga sér þessa dæmalausu tilhlökkun í sér. Ég hef kannski einhvern snert af henni, því það er einmitt þannig sem ég bíð eftir vorinu. Það sem virðist svo ótrúlegt að geti gerst þegar snjórinn og vetrarmyrkrið hafa heltekið sálina, - það gerist, og meir að segja aftur og aftur, ár eftir ár. Fyrsti vorboðinn er lestur Passíusálmanna í útvarpinu. Það er einkennilegt að ekki trúaðri manneskja en ég er skuli fagna þessum hluta vorsins ár eftir ár. Líklega er það amma sem ber ábyrgð á þessu. Ég var rétt farin að þekkja stafina þegar hún fékk mér bókina í hönd og lét mér í hendur það ábyrgðarmikla hlutverk að fylgjast með því hvort karlinn í útvarpinu færi rétt með þetta. Og samviskusamlega gerði ég það þessi ár sem það tók mig að verða hraðlæs. Ég áttaði mig ekki á uppeldis- og kennslugildi þessarar hugmyndar ömmu fyrr en ég sjálf var orðin harðfullorðin. En það urðu mér gífurleg vonbrigði þegar ég fór að geta lesið Passíusálmana mér til gagns. Mér var ómögulegt að skilja hvers vegna þessi skáldskapur var mærður svo sem raunin var. Engin tilfinning fyrir hrynjandi orðanna og hrynjandi hendinganna; rímið klúðurslegt og áherslur vægast sagt skrítnar. Og titlar kvæðanna: "Um Kristí kunningja sem stóðu langt frá." Ætli mér hafi ekki hreinlega þótt þetta jafnast á við leirburð þótt ég vogaði mér ekki að láta þá skoðun í ljósi þá. Í dag skil ég að þrátt fyrir formgalla og það sem er ekki slétt og fellt og reglunum samkvæmt, þá er meira að finna í skáldskap en form og reglur, og ég hef löngu fyrirgefið Hallgrími að ríma saman:

Margur, og víst það maklegt er

mjög þessum skálkum formælir

Það er ekki bara rímið sem er undarlegt - heldur líka að áhersla skuli sett á lokaatkvæði orðsins formælir. En hvað um það, sennilega hefur Hallgrímur Pétursson ekki verið mjög músíkalskur maður, þótt hann hafi verið margra maki að guðlegu andríki. Eftir nokkur ár verð ég örugglega ekki bara búin að fyrirgefa Hallgrími, heldur líka hætt að taka eftir þessu og láta það pirra mig inn við beinið.

En það er vorið. Nú er vorlyktin komin - þessi næstum erótíska lykt af frjórri mold sem er meir en tilbúin til að taka við sáðmönnum vorsins, sem lúra á hnjám sér í beðum og runnum með bleika gúmmíhanska og klórur; krafsa burt eftirhreytur vetrarins og gera allt klárt fyrir það að blóm og runnar geti skartað sínu fegursta þegar þar að kemur og sírenurnar fari að ilma. Þær gera það nefnilega líka á Íslandi, rétt eins og í útlöndum. Mikið hlakka ég til. Vorið er alveg að koma, ég hef það á tilfinningunni að þetta gerist bara núna alveg næstu daga. Vitið til.

En þótt mér þyki alltaf best heima og sumarið hvergi eins unaðslegt og hér er ég loksins að komast á þann aldur, að mig langar að upplifa það einhvers staðar annars staðar líka. Ég hélt lengi að útþráin tilheyrði bara unga fólkinu, en það er þá sennilega eitthvað bogið við mig, því mér finnst þessi þrá vaxa með aldrinum. Ég hef tekið eftir því nokkur síðustu ár, að um leið og þetta dásamlega vor fer að gera vart við sig langar mig í enn meira vor - enn meira sumar. Meðan ég lá í flensu um daginn lét ég útvega mér alla mögulega og ómögulega ferðapésa - alla bæklinga sem hönd á festi svo framarlega sem á þeim var mynd af sól. Pésana svalg ég í mig af áfergju og reyndi að finna draumum mínum um mikið sumar farveg í tilhugsun um pakkaferðir, borgarferðir, sveitaferðir og sérferðir. Ég fann ekki alveg það sem mig langaði mest í. Ég held að það sem mig langar í sé kytra fyrir mig og mína hjá óþekktum bónda suður í Úmbríu. Þessi bóndi ræktar ólífur, epli og vín og er með svolítinn sundlaugarpoll í garðinum, þar sem ég get látið sólina smjúga í merg og bein milli þess sem ég skoða mikilfenglegar menningarminjar og teyga í mig stemningu ítalskra miðaldaborga. Ég veit annars ekkert um þetta - hégómlegir draumar. Það er verra að það er orðið svo erfitt að komast í burtu. Það kostar of fjár að heimsækja aðrar þjóðir, og eftir að flugfélagið Go treystir sér ekki lengur til að bera okkur í burtu á skikkanlegum prís þverr vonin um að komast einhvern tíma til bóndans góða, ekki síst ef fargjaldið fyrir einn kostar hátt í sjötíu þúsund krónur. Þegar ég var að huga að málsháttum í páskaeggin sem ég ætla kannski að búa til ef ég nenni rakst ég alveg óvart í Hávamál:

Sá einn veit

er víða ratar

og hefir fjöld um farið

hverju geði

stýrir gumna hver,

sá er vitandi er vits.

Mér fannst þetta vísbending - já næstum sönnun þess að mér væri ætlað að komast út í sumar; hér væru vitsmunir mínir í húfi. Í gær var vorfiðringurinn alveg að fara með mig, en dvínandi von um að ég fengi nokkurn tíma að sjá eplin í Úmbríu skyggðu óþægilega á ólgandi vorþrána. Ætl'ann fari ekki bara að snjóa.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 27. mars, 2002

Hvar eru Maha og Renda?

Í sjónvarpinu sé ég hús sem búið er að jafna við jörðu og konu sem fórnar höndum í rústunum og kallar á heiminn sér til bjargar. Er þetta Maha? Er hún orðin svona núna?

Á vegferðinni gegnum lífið eignast maður vini. Suma þessara vina á maður lengi, jafnvel allan sinn aldur, aðra skemur. Maður kynnist fólki sem verður manni samferða um hríð, en svo breytast aðstæður, leiðir skilur, eða eitthvað annað verður þess valdandi að maður missir af fólki sem þó er manni kært. Fyrir um tuttugu árum var ég í námi í Bandaríkjunum, og eins og gengur og gerist í stóru háskólasamfélagi kynntist maður fólki af ýmsu þjóðerni. Maha Abu-Ayyash og Renda Abu-Rayan voru náfrænkur og vinkonur á mínum aldri, og bjuggu á sama stað og ég. Þær voru frá Ramallah í Palestínu. Þetta voru ósköp venjulegar ungar konur, fullar af metnaði um nám sitt, voru báðar að læra verkfræði og hugðust með því verða reiðubúnar að leggja þjóð sinni lið með kunnáttu sinni, enda varla vanþörf á verkfræðingum í stríðshrjáðu landi. Maha var stór og sterk, ör í lund og talaði mikið um ástandið heima og þær vonir og þrár sem hún batt við það að einhvern tíma í hennar tíð kæmist á friður heima. Renda var ljóðræn og dreymin, og ekki laust við að hún væri örvæntingarfyllri en frænkan um að einhvern tíma rættist úr. Móðir hennar bjó enn í Ramallah, en faðir hennar og tveir bræður voru landflótta í Kanada. Hana dreymdi fyrst og fremst um það að fjölskyldan gæti sameinast, hvar sem það yrði. En feðgarnir áttu ekki afturkvæmt heim, og móðirin óttaðist, að ef hún færi burt, fengi hún ekki að komast heim aftur. Það var sérstakt fyrir Íslending að heyra þessar ungu konur tala um líf sitt í skugga ofbeldis og átaka, vona og vonleysis. Sennilega hefur þetta haft meiri áhrif á mig en mig grunaði þá. Þær áttu skyldmenni í flóttamannabúðum í Líbanon, og einnig í Jórdaníu, og nokkrir venslamenn voru sestir að vestanhafs meðan beðið var eftir því að hægt yrði að snúa heim. Það var markmið allra. Það er eins og mig minni að sjaldan hafi verið talað um Palestínu áður en ég kynntist Möhu og Rendu. Mér finnst eins og það hafi einungis verið talað um Vesturbakkann og herteknu svæðin. Var það tabú þá að nefna Palestínu á nafn? Ég geri mér ekki grein fyrir því hvort þetta hafi verið þannig í raunveruleikanum; í það minnsta fannst mér það nýtt að heyra talað um Palestínu sem land þegar ég kynntist þessum vinkonum mínum. Við Renda og Maha sátum löngum stundum ásamt vinum okkar af ýmsu þjóðerni á kaffihúsum og krám og ræddum leiðirnar til bjargar þessum viðsjála heimi okkar. Sumir þóttust hafa lausnir á reiðum höndum - ekki þær. Þetta var árið 1982. Það var mikill sorgardagur fyrir Möhu og Rendu þegar Elie Hobeika, stríðsherra öfgasinnaðra kristinna manna í Líbanon, og menn hans drápu allt að 1.500 manns í Sabra- og Shattila-flóttamannabúðum Palestínumanna í Líbanon. Þar áttu þær skyldmenni. Hobeika framdi voðaverkin í skjóli og með fulltingi þáverandi varnarmálaráðherra Ísraels. Hann heitir Ariel Sharon og er nú orðinn forsætisráðherra þjóðar sinnar. Blóðbaðið í Sabra og Shattila stendur mér enn í dag ljóslifandi fyrir hugskotssjónum vegna tengsla við þessar vinkonur mínar. Tuttugu ár eru liðin, og enn horfir illa um frið. Höfðað hefur verið mál í Belgíu gegn Sharon fyrir drápin í Sabra og Shattila og hann ásakaður um stríðsglæpi. Fyrir um mánuði var Elie Hobeika sprengdur í tætlur í Líbanon. Palestínumenn hafa sakað Ísraelsmenn um morðið; Hobeika hafi verið drepinn til að koma í veg fyrir að hann vitnaði gegn Sharon um morðin í flóttamannabúðunum. Hver veit hvað til er í því.

Árin líða, og langt síðan ég týndi vinkonum mínum út í heiminn. Það líður þó varla sá dagur að mér verði ekki hugsað um það hvað þær Maha Abu-Ayyash og Renda Abu-Rayyan hafast að núna. Ég hef ítrekað reynt að hafa uppi á þeim, en án árangurs. Ég heyri af voðaverkum Palestínumanna í Ísrael og voðaverkum Ísraelsmanna í Palestínu og hugsa stöðugt um það hvert þeirra hlutskipti sé í þessum hörmungum.

Í sjónvarpinu sé ég hús sem búið er að jafna við jörðu og konu sem fórnar höndum í rústunum og kallar á heiminn sér til bjargar. Er þetta Maha? Er hún orðin svona núna? Ég les um konu sem gekk með sprengju innanklæða og tortímdi sjálfri sér og öðru blásaklausu fólki í þessari vonlausu baráttu. Var þetta Renda? Myndi hún geta gripið til slíkra voðaverka? Ég heyri af konu í barnsnauð sem situr undir kúlnahríð í bíl sínum meðan maður hennar er drepinn og tengdafaðir særður til ólífis. Var þetta kannski Maha? ...eða Renda?

Dag frá degi vaxa áhyggjur mínar af mínum gömlu skólasystrum sem ég svo ólánlega missti samband við. Það er kannski ekki að undra eins og ástandið er. Ég spyr mig hvort mér væri sama um þetta ástand ef ég þekkti ekki fólk af holdi og blóði sem hrærist í því. Varla; en sennilega tek ég það nær mér en ella væri fyrir þessa gömlu vináttu. En nú finnst mér komið nóg. Palestínumenn kalla nánast daglega á alþjóðasamfélagið og sárbæna það um aðstoð við að koma á friði. Ekkert gerist. Enn einn sendiboðinn frá Bush er sendur á svæðið, og Sharon lýsir yfir vilja til að ræða frið. Krafan um að Arafat aðhafist eitthvað hljómar ótrúlega ótrúverðug á meðan honum er haldið föngnum á afmörkuðum skika í Ramallah, sem í dag er að verða að rústum einum. Og enn sit ég hér og spyr, hvar eru Maha og Renda?

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 13. mars, 2002.

Heilbrigði og geðheilbrigði

Eftir stendur það, að sá þunglyndi tekur sjálfur ábyrgð á sjúkdómi sínum, hikar við að leita sér hjálpar og hikar við að tala um hlutskipti sitt.

Heilbrigði er orð sem allir skilja. Heilbrigði er notað um það sem er heilt heilsu, og heilbrigð manneskja er sú sem er hraust og laus við kvilla. En ætla má að ekki sé allur krankleiki mannskepnunnar talinn til tilbrigða við heilbrigði; í það minnsta hefur verið búið til sérstakt orð, geðheilbrigði, um heilsufar eins þáttar í því apparati sem manneskjan er. Það er kannski orðhengilsháttur að fjargviðrast yfir þessu orði. Það er talað um líkamlegt heilbrigði - en ótvírætt er að líkamlegt heilbrigði er hlutmengi í heilbrigði, enda er líkamlegt heilbrigði sá mekanismi sem heldur manneskjunni á lífi. Líkamlega veil manneskja er ekki heilbrigð. Það er sérkennilegt að við skulum hafa þurft að búa til sérstakt orð yfir andlegt heilbrigði, þegar orðið heilbrigði ætti að ná jafnt til líkamlegs og andlegs heilbrigðis. Þegar talað er um geðheilbrigði finnst mér eins og það fyrirbæri sé ekki hlutmengi í heilbrigði, það hefur í sér þann tón að það sé eitthvað öðru vísi. Hvers vegna þetta er svona veit ég ekki - og ég veit ekki heldur hverjum fannst ástæða til að tilgreina þetta heilbrigði sérstaklega umfram það "venjulega".

Ég velti því þó fyrir mér hvort þessi skilgreining á andlegri heilsu eigi einhvern þátt í því að gera geðheilbrigði á einhvern hátt frábrugðið almennu heilbrigði í huga fólks og móta þá hugmynd að hægt sé að vera heilbrigður þótt geðheilbrigði sé ekki fyrir að fara. Ég velti því sem sagt fyrir mér hvort hægt sé að vera heilbrigður en um leið ekki geðheilbrigður. Í sundurgreiningunni hlýtur þó að felast, að hægt sé að vera geðheilbrigður en ekki heilbrigður að öðru leyti.

Þetta geðheilbrigðisorð er sérstaklega umhugsunarvert í ljósi þess að margir þeirra sem við geðsjúkdóma glíma hafa sagt að þeir sjúkdómar séu ekki litnir sömu augum og aðrir. (Ég ætla ekki að veigra mér við því að nota orðið geðsjúkdómar; það nota ég með fullri virðingu fyrir þeim sem af þeim þjást. Mér er bara þvert um geð að nota tilgerðarlega og vonda nýyrðið geðraskanir.) Dæmi hafa verið tekin af hjarta- og kransæðasjúkdómum. Það eru þekktir sjúkdómar og viðurkennt að þeir sem af þeim þjást þurfa bráða bót á þeim, annars gæti líf manneskjunnar verið í bráðri hættu. Það þykir engum tiltökumál að tala um þessa sjúkdóma, og talið eðlilegt að fólk fái aðstoð og svigrúm til að ná bata.

Geðsjúkdómar eru á hinn bóginn engan veginn jafn viðurkenndir opinberlega, hvað sem hver segir. Sjálfsagt er það þó mismunandi eftir því hve einkenni þeirra eru alvarleg og sýnileg. Það er þó enn ekki orðið svo að þeir sem haldnir eru geðsjúkdómum treysti sér til að tala um þá á jafn opinskáan hátt og þeir sem þjást af hjartasjúkdómum, gigt, mígreni og slíkum líkamlegum kvillum.

Samt virðist það svo, að flestum þyki það sjálfsagt mál að fólk með geðræn vandamál leiti sér hjálpar - einn varnagli þó; bara ef það hendir ekki það sjálft eða þeirra nánustu. Þunglynt fólk hefur talað um það, að því sé stöðugt ráðlagt að hrista af sér slenið og vera ekki með þessa bölvuðu vitleysu. Með því er verið að halda að þessu fólki að það sé ekkert að því, annað en það, að það þurfi sjálft að taka sig taki til að koma sér aftur á réttan kjöl. Með því er einnig verið að draga úr þeirri staðreynd að þunglyndi sé sjúkdómur sem þarfnist aðhlynningar sérfræðinga á því sviði. Úrtölur af þessu tagi eru enn ótrúlega lífseigar og lýsa fordómum sem geta haft mjög alvarlegar afleiðingar fyrir þann sjúka. Eftir stendur nefnilega það, að sá þunglyndi tekur sjálfur ábyrgð á sjúkdómi sínum, hikar við að leita sér hjálpar og hikar við að tala um hlutskipti sitt. Meðan viðhorf umhverfisins eru enn svo úrelt er skiljanlegt að sá þunglyndi treysti sér ekki til að segja sannleikann þegar hann hringir í vinnuna og tilkynnir forföll. Hann segist vera kvefaður, illa fyrir kallaður, lasinn og slappur, en treystir sér ekki til að segja eins og er, að hann sé kvíðinn og dapur og treysti sér þess vegna ekki til að takast á við verkefni dagsins. En hvað er að því? Ekkert annað en ótti hins sjúka við fordóma. Hjartveikur maður er meðhöndlaður umsvifalaust. Annars er hætta á að hann deyi. Geðsjúkur maður er meðhöndlaður ef hann sjálfur treystir sér til að leita sér hjálpar. Samt er líka hætta á því að hann deyi leiti hann sér ekki hjálpar. Neyð hans er ekki síðri en hins hjartveika. En á meðan hann telur í sig kjarkinn má honum vera ljóst af þeim viðbrögðum sem illu heilli eru enn svo ríkjandi, að heilbrigði og geðheilbrigði er ekki sami hluturinn.

Það hefur komið fram, að um fimmtíu þúsund Íslendingar séu að jafnaði haldnir geðsjúkdómum af ýmsu tagi, og þá sennilega jafnt "léttvægum" sem alvarlegum. Einhvern tíma heyrði ég sagt frá því að forstjóri fyrirtækis hefði farið í veikindaleyfi og tilkynnt að það væri vegna geðrænna erfiðleika. Ætli þeim manni hafi nokkurn tíma verið hrósað fyrir það þor sem hann sýndi með því að segja sannleikann? Ætli hann hafi gert sér grein fyrir því hve margir í hans sporum glöddust í hjarta sínu yfir því að einhver skyldi þora að viðurkenna á sig þetta sem er svo erfitt að tala um? Þeir geðsjúku eru ekki endilega best til þess fallnir að standa upp til varnar sjálfum sér og sínum erfiðleikum. Samfélagið þarf að sýna þeim að þeim sé óhætt; að það skilji að kvillar þeirra séu sjúkdómar sem taka beri alvarlega og að hægt sé að tala um geðsjúkdóma fordómalaust.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 27. febrúar, 2002.

Ji, ertu með andstöðuþrjóskuröskun!

Tilhugsunin um að Mozart hafi skrifað Sálumessu sína er ótrúlega óspennandi og orðinu fylgir engan veginn sama andagift og orðunum að semja, yrkja, kveða og skálda.

Kollegi minn hafði það á orði á þessum vettvangi í síðustu viku, að íslensk tunga væri tilverugrundvöllur okkar, og að hennar vegna værum við Íslendingar. Og mikið var ég sammála honum um að tími væri kominn til að berjast gegn samsæri móðurmálsmorðingjans. Það sem hann nefndi um enskuskotið málfar blaðamanna var líka rétt, og á sjálfsagt við um mun fleiri starfsstéttir. Þó verð ég að viðurkenna, að ég hef aldrei beinlínis óttast erlendar slettur í íslenskri tungu. Þær eru þarna - þeim bregður fyrir í máli manna og í fjölmiðlum. Við þekkjum þær um leið og við heyrum þær. En einhvern veginn eru sletturnar eins og ónýtu perurnar á jólaseríunni - við tökum strax eftir þeim, og vitum að það er hægt að skipta um peru, þótt við nennum því kannski ekki fyrr en á morgun.

Það sem ég hef miklu meiri áhyggjur af eru annars konar áhrif enskrar tungu. Hún hefur nefnilega tekið upp á því að lauma sér inn í almennt málfar og er farin að láta á sér bera - ekki bara í slettum - heldur líka í því hvernig við notum málið. Fyrir vikið verður íslenskan mun fátæklegri en ella þyrfti að vera. Íslensk sagnorð virðast eiga mjög undir högg að sækja. Enska sögnin "to do" er farin að gera sig gildandi í íslensku máli; ekki sem sletta, heldur á þann hátt að í stað þess að nota íslensk sagnorð notum við sögnina að gera, og slengjum svo viðeigandi nafnorði aftanvið. Það er undantekning að heyra íþróttafréttamenn nota sögnina að skora. Íþróttamenn gera mörk. Sögnin að skora er hreinlega í útrýmingarhættu. Sálartetur mitt er svo einkennilega samansett, að þetta minnir mig alltaf á það að í eina tíð þóttu sagnorð sem lýstu þeim verknaði er börn þurftu að hægja sér svo klúr og dónaleg, að til þess að komast hjá því að nota þau sagði fólk að krakkinn hefði gert í buxurnar eða gert stórt. Nú þykir engum tiltökumál að nota viðeigandi sagnorð um þetta, en sögnin að skora virðist enn vera viðsjálli en svo að íþróttafréttamenn þori að taka sér hana í munn. Eldra dæmi um þessa enskulegu sagnanotkun er það að gera hreint. Það þykir ekki tiltökumál lengur að segja að maður ætli heim að gera hreint; - hvað þá ef maður ætlar að gera hreint fyrir sínum dyrum. Sagnirnar að hreinsa og þrífa víkja fyrir þessu orðalagi. Ég held að smám saman seytli þessi notkun sagnorða og nafnorða inn í íslenskuna og þyki á endanum eðlileg. Það er synd. Það er ekki bara sögnin að gera sem sækir á, heldur virðist almennt hugmyndaleysi í notkun sagnorða á undanhaldi. Skáld af öllu tagi, ljóðskáld, tónskáld og leikskáld, eru æ oftar farin að skrifa verk sín. Jú, sögnin lýsir vitaskuld þeim verknaði sem lýtur að framkvæmdinni sjálfri. En tilhugsunin um að Mozart hafi skrifað Sálumessu sína er ótrúlega óspennandi og orðinu fylgir engan veginn sama andagift og orðunum að semja, yrkja, kveða og skálda.

Nafnorðatískan sem fylgir þessari þróun er líka hvimleið. Um hana ætla ég að nefna dæmi, sem mér þótti svo stórfenglegt að ég mátti til með að deila því með fleirum.

Í saumaklúbbnum mínum er ekki mikið saumað, en þeim mun meira skrafað um menn og málefni. Þegar talið barst að gömlum kunningja sem átti í vandræðum spurði vinkona mín í stétt uppeldismenntaðra hvort hann væri ekki bara með andstöðuþrjóskuröskun. Um leið og hún sleppti orðinu og andlit okkar hinna þögnuðu í forundran gaus upp úr henni óstöðvandi hlátur. Hún hló ekki bara að tómum andlitum okkar hinna, ég held að henni hafi bara þótt það svo fyndið að taka sér þetta orð í munn. Það kom sem sé á daginn að andstöðuþrjóskuröskun er eitt þeirra svokölluðu íðorða, sem notuð eru í hennar fagi til að lýsa ákveðinni hegðun fólks. Þetta orð var yfirgengilega knúsað, og til þess eins að hlæja að því. Þá komu raskanirnar hver af annarri, geðröskun, kvíðaröskun, átröskun, hegðunarröskun, sértækar þroskaraskanir og gagntækar þroskaraskanir að ógleymdri mótþróaþrjóskuröskun, sem í dag er víst búið að stytta í mótþróaröskun - guði sé lof. Við nánari athugun fann ég ekki orðið röskun í orðabókinni minni, hvað þá raskanir í fleirtölu. Nafnorðið er dregið af sögninni að raska einhverju. Andstöðuþrjóskuröskun er heldur ekki til, og hvernig sem ég reyni að skilja orðið get ég það ekki. Ég veit hvað andstaða er og hvað þrjóska er, og veit líka hvað röskun er, þótt orðið hafi ekki hlotið náð orðabókarsmiðsins. Andstöðuþrjóska er eitthvað sem maður ímyndar sér um manneskju sem þrjóskast við að vera í andstöðu við allt og alla. En hvað svo gerist þegar þeirri hegðun er raskað finnst mér að hljóti að vera eitthvað til bóta. En andstöðuþrjóskuröskun þýðir svo reyndar eitthvað allt annað og flóknara, en orðið, sem er þýðing á því sem heitir á ensku pervasive development disorder, er ekki gegnsærra en svo, að hverjum manni hlýtur að vera ómögulegt að skilja það. Það er ekki allt fengið með því að þýða ensk orð yfir á íslensku. Málið skánar ekki við það eitt. Þá eru ónýtu perurnar skárri. Það er ekki nóg að fagfólkið setjist niður með orðabækur sínar; það þarf fólk með hugarflug og næmi fyrir íslenskri tungu til að smíða ný orð. En vel á minnst, oft eru bjargirnar nærri. Þegar ég var að leita að röskun í orðabókinni rakst ég á skemmtilegt orð, sem gæti komið uppeldisfólki að gagni við að greina hegðurnarvandamál. Hefur einhver heyrt talað um rösólf?

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 13. febrúar 2002

Menning og glæpir

Um leið og þjóðerni fólksins er nefnt, stöndum við líka frammi fyrir okkur sjálfum og hugmyndum okkar um annað fólk.

Sorg og óhugur hlýtur að hafa gripið alla þá sem heyrðu fréttir frá Svíþjóð þess efnis að faðir hefði myrt 26 ára dóttur sína, vegna þess að hann taldi líferni hennar ekki samræmast þörfum fjölskyldu sinnar. Stúlkan hafði áður mátt þola misþyrmingar af hendi bróður síns og morðhótanir föðurins. Fyrir þremur árum leitaði hún til lögreglunnar, og fékk vernd, sem fólst í því að hún fékk sérstakan öryggishnapp til afnota ef á hana yrði ráðist, auk þess sem hún fékk nýtt nafn og nýja kennitölu í þjóðskrá. Faðirinn lét til skarar skríða þegar dóttirin vitjaði sjúkrar móður sinnar á heimili systur sinnar í Uppsölum. Að sögn sænskra dagblaða var drápið refsing fyrir það að stúlkan hafði uppi sín eigin áform um framgang lífs síns, og sætti sig ekki við að faðir hennar vildi hlutast til um hverjum hún giftist.

Í upphafssetningu þessa pistils stillti ég mig um að segja "kúrdískur" faðir vegna þess að ég velti því fyrir mér hvaða þýðingu það hefur að nefna það. Það er vissulega ein af staðreyndum málsins að fjölskylda stúlkunnar var kúrdísk. Í sænskum blöðum hafa svipaðir atburðir verið rifjaðir upp. Árið 1997 var kona myrt af eiginmanni sínum þegar hún óskaði eftir skilnaði við hann. Sama ár var fimmtán ára stúlka stungin til bana af bróður sínum, og skömmu áður var annarri fimmtán ára stúlku misþyrmt af bróður sínum og frænda, og að þessu sinni fylgdi sögunni að það hefði gerst vegna andúðar þeirra á lífsháttum stúlkunnar. Reyndar er hér ekki rétt haft eftir, því í sænsku fréttinni var talað um "albanska" konu sem myrt var af manni sínum, "tyrkneska" stúlku sem var stungin af bróður sínum, og "íranska" stúlku sem bróðir og frændi misþyrmdu. Um leið og þjóðerni fólksins er opinberað, breytist fréttin óneitanlega. Við okkur blasir, að það er fólk frá öðrum menningarsvæðum sem fremur slík voðaverk. Og fórnarlömbin eru í öllum tilfellum konur. Um leið og þjóðerni fólksins er nefnt, stöndum við líka frammi fyrir okkur sjálfum og hugmyndum okkar um annað fólk. Skiptir það máli að þessi merkimiði upprunans er hengdur á fólk? Það þótti fyndið hér í gamla daga þegar fréttir bárust af bílþjófnuðum eða einhverjum smáglæpum á Akureyri og því var hnýtt aftan í fréttirnar: "Talið er að hér hafi utanbæjarmenn verið á ferð." Þetta var kannski ekki svo fyndið eftir allt saman, því þar opinberaðist svo ljóslega tilhneiging okkar til að líta þá sem komnir eru lengra að, öðrum augum en okkur sjálf. Það þarf ekki að segja neinum í dag, að á Akureyri búa líka krimmar og það er heldur engin frétt að íslenskir og sænskir karlar myrða konur og misþyrma börnum sínum rétt eins og tyrkneskir, kúrdískir, íranskir og albanskir karlar. Konur fremja líka glæpi. Glæpurinn er sá sami, en aðstæðurnar og það sem kallað er menningarumhverfi er annað. Það er fjarri mér að ætla að réttlæta glæp þessara manna með því að benda á að Íslendingar og Svíar líka, fremja sams konar glæpi. Það er þó víst að viðhorf okkar til glæpsins eru afar ólík eftir því hvaða merkimiði hangir á geranda og þolanda. Varla hefði morðið á Fadimu þótt slíkum tíðindum sæta ef svo væri ekki.

En er ekki komið að því að við förum að íhuga betur hvaða augum við sjálf horfum á ranglæti slíkra voðaverka? Það er auðvelt að fordæma fólk sem vegna uppruna síns í annars konar menningarumhverfi hegðar sér ólíkt okkur. Getum við virkilega skellt sökinni á þennan menningarmun og sagt með góðri samvisku að þarna hafi hann ráðið úrslitum, í ljósi þess að sjálf fremjum við hroðalega glæpi? Erum við ekki með því að setja okkur á sama sess og faðirinn situr á, sem fullur fordóma gat ekki þolað að dóttirin kysi annars konar líferni en hann sjálfur? Karlar drepa konur alls staðar í heiminum fyrir það að vilja ekki lúta vilja þeirra. Það þarf varla að segja nútímafólki það að trúarbrögð okkar hvort sem við erum kristin, múslimar eða eitthvað annað, gefa engri manneskju rétt til að taka líf annarrar. Trúin er kennisetning sem leitast við að boða gott. Það er hins vegar túlkun okkar sjálfra á bókstafnum sem sendi kristna menn í krossferðir til fyrirheitna landsins og múslima nokkrum öldum síðar inn í Evrópu, allt í nafni trúarinnar. Enn horfumst við í augu við voðaverk framin í nafni trúarbragða; í Bandaríkjunum, Afganistan, Palestínu, Ísrael og enn víðar. Hættulegast af öllu er að láta undan þeirri skoðun illvirkjanna og trúa því að grimmdarverk þeirra séu framin í nafni trúar eða hugmyndafræði. Það gerir okkur einungis tilbúnari til að taka undir sams konar fordóma gagnvart þeim. Sams konar fordóma og vakna hjá mörgum þegar þeir heyra að kúrdískur faðir hafi myrt dóttur sína, eða jafnvel að "utanbæjarmaður hafi verið á ferð". Fordómar geta sprottið af litlu tilefni og því sem virðist saklaust gaman. Það sem eftir stendur er að glæpur er glæpur. Og það er glæpur þegar ein manneskja myrðir aðra. Umburðarlyndi hlýtur að felast í því að mannréttindi séu virt. Þau lífsgildi að hver manneskja sé frjáls að eigin lífi og eigin skoðunum eiga við um okkur öll hver sem menning okkar og trú er. Fadima kaus að lifa sjálfstæðu lífi og taka sér rétt sem hún með sönnu átti. Faðir hennar virti ekki þennan rétt. Það er ekki hægt að skýra verknað hans með því einu að hann hafi verið Kúrdi og búið við öðruvísi menningu. Hann kunni ekki skil á grundvallarmannréttindum og framdi því þennan átakanlega glæp.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 30. janúar 2002

Hamingjunni fórnað

Útlitsgallað fólk ætti að fást með afslætti - í vinnu, í hjónabönd eða bara í hvað sem er.

Ég hef oft velt því fyrir mér hvers vegna sumt fólk er endalaust að hafa orð á því við systur mína að hún sé of mjó, horuð, rengluleg, vannærð og veikluleg. Ég hef ekki alltaf skilið hvað þetta fólk er að fara, enda er systir mín bæði sæt og góð og er í ofanálag svo ljónheppin að hafa þetta eftirsótta vaxtarlag. Auk þess er mér verulega hlýtt til hennar. Hvað er fólk eiginlega að meina? Ég hef svosum líka velt því fyrir mér hvers vegna þetta sama fólk steinþegir um það að ég sé of feit. Um það ríkir slík grafarþögn að stundum held ég að ég hljóti að vera mjó - í það minnsta passleg, en að ég sýnist bara feit þegar ég horfi á sjálfa mig. Slíkt fyrirbæri er reyndar alþekkt og er ein birtingarmynd grafalvarlegs sjúkdóms.

Nei, fjandakornið.

Svar við þessum vangaveltum mínum er mér sagt að fáist í bíói þessa dagana, á myndinni Shallow Hal. Þar segir af manni sem vill bara grannar konur. Þegar hann er dáleiddur klikkar forritið, og honum finnst meira máli skipta að þær séu indælar og góðar, þótt þær séu feitar! Þetta frétti ég hjá unglingi mér nákomnum, sem sagði mér frá boðsferð sinni í bíó, en aðgöngumiðinn sem hún og vinkona hennar áttu að framvísa voru "eins stórar nærbuxur og hægt var að finna". Drottinn minn dýri, maður leggur nú ýmislegt á sig fyrir frían bíómiða nú til dags, enda lítið mál að grínast með feitabollur, þær eru hvort eð er svo geðgóðar og glaðværar sjálfar. En aftur að Grunnhyggna Halla. Hann varð svo óheppinn eftir að hann var fallinn í dá, að verða ástfanginn af konu. Hún var yndisleg og góð, greind og skemmtileg. Hvað er hægt að biðja um meira? Ég sagði óheppin, því þótt Halli virtist sannarlega dottinn í lukkupottinn var einn ljóður á. Ástin hans góða var sem sagt feitabolla. Að því komst hann þegar hann vaknaði úr dáinu. Ég var orðin svo spennt að fylgjast með Halla og ástinni hans að um leið og ég sá unglingablaðið Fókus sem fylgdi DV á föstudaginn svalg ég í mig grein um þessa forvitnilegu bíómynd, til að komast að því hvernig allt fór. Þar stóð: "Á hann að fórna ástríku sambandi fyrir útlitsgalla." Er nema von að spurt sé! Unglingurinn er nefnilega nýbúinn að sjá aðra bíómynd, Legally Blond, og var himinlifandi yfir því að vera dökkhærð en ekki ljóshærð; stúlkur með þann útlitsgalla eiga virkilega erfitt ætli þær að komast í gegnum laganám, ég tala nú ekki um ef þær klæðast bleiku. Sólveig Pétursdóttir hlýtur að hafa komist í gegn í dökku dragtinni sinni sem er svo klæðileg.

Þeir eru orðnir svo margir útlitsgallarnir sem maður þarf að burðast með, að það er skiljanlegt að fólk vilji ekki bæta meiri vandræðum á sig að nauðsynjalausu.

Nú eru liðnir nokkrir dagar, og í millitíðinni er ég búin að ráðfæra mig við mömmu, vinkonur mínar, sálfræðinginn og saumaklúbbinn um það hvað felist í örlögum Halla. Það er undarlegt, en mér finnst tónninn á þann veg, að þetta fólk sem ég treysti svo vel, hafi enga samúð með honum. Mér finnst jafnvel að eitthvað hafi gerst og að ég sé jafnvel orðin umskiptingur eins og Halli.

Mér er sagt að það sé ekkert grín að vera feitur, og þó að ég það sé ekkert víst að ég sé góð og falleg að innan þótt vöxtur minn sé svona, hvað þá að ég sé endilega gáfuð og greind fyrir dökka hárið. Hvað nú ef ég fer að trúa því? Mér er sagt að fordómar ríði röftum hvar sem er, innra með fólki sem utan, og jafnvel að heilu samfélögin taki sig saman um að viðhalda þeim. Ég vissi reyndar að feitlagið fólk á erfitt með að fá á sig föt og skó, og að það þarf að fara í sérstakar sérverslanir fyrir feitt fólk til að fá spjarir utan á sig. Ja, nema það heyri auglýst að hin og þessi búðin sé með fatnað í stórum stærðum, sérstærðum, aukastærðum eða yfirstærðum. Hvaða stærð er ég eiginlega? ... stór, sér, auka eða yfir? Mín stærð getur varla verið númer aftan í hálsmáli, því eins og blaðamaðurinn á Fókus orðaði það, er stærðin útlitsgalli, og það sem er eðlilegt og normal á ekki við um þetta fólk. Og bitte nú. Útlitsgallað fólk hljómar næstum eins og afsláttarfólk. Ég fékk afslátt á píanóinu mínu af því að það var örlítil rispa, þ.e. útlitsgalli, á lokinu á því. Útlitsgallað fólk ætti að fást með afslætti - í vinnu, í hjónabönd eða bara hvað sem er. Mig rámar í könnun sem gerð var einhvers staðar, þar sem kom einmitt fram að feitlagið fólk ætti erfiðara með að fá vinnu en annað fólk, og að því væri síður treyst til ábyrgðarstarfa. Samkvæmt opinberum viðhorfum, gæti einmitt útlitsgallanum verið um að kenna.

Í þessu umskiptingsástandi mínu núna, hef ég líka komist að því hvers vegna systir mín góða er ítrekað spurð um sitt holdafar, en ekki ég. Þarna skipta orðin horaður og feitur grundvallarmáli. Sá sem er horaður þarf bara að borða aðeins meira, ef hann vill, en sá sem er feitur er manneskja sem hefur misst tökin á lífi sínu, kann sér ekki hóf, er of góð við sjálfa sig, hefur engan aga og er bara lin og léleg. Til að bæta okkur þetta upp er klifað á klisjunni um að feita fólkið sé svo guðdómlega glatt. Orðið feitur felur í sér áfellisdóm sem samfélagið allt hefur fellt. Feitir þurfa eins og aðrir að glíma við ýmis vandamál, og er þunglyndi eitt það algengasta, þvert á klisjuna. Áreitið gegn feitu fólki er þung byrði, sem margir kyngja þegjandi og hljóðalaust. En þögnin er jafnvel enn þyngri byrði. Um leið er markvisst unnið að því að kenna unglingum að draga fólk í dilka eftir útliti og segja þeim að það sé ekki sjálfgefið að þeir verði elskaðir ef þeir eru feitir. O svei.

Eftir Bergþóru Jónsdóttur [e-mail]

Viðhorf, birt í Morgunblaðinu 23. janúar 2002